Trong cuộc cách mạng tinh giản này, việc học hỏi từ khu vực tư nhân không còn xa lạ. Khác với tư duy truyền thống, vốn xem khu vực công và tư như hai thế giới tách biệt, xu hướng quản trị hiện đại cho thấy: những giá trị, mô hình và công cụ từ “quản trị hành chính tư” (private administrative management) đang mang lại nhiều kinh nghiệm quý giá khi được vận dụng linh hoạt vào khu vực công, trong đó có Việt Nam. Tuy nhiên, để tận dụng hết sức mạnh của tư duy quản trị tư, điều kiện then chốt không chỉ nằm ở khía cạnh kỹ thuật, mà nằm ở chính tư duy cải cách.

Ở khu vực tư nhân, các doanh nghiệp thành công đều lấy “khách hàng” làm trung tâm, coi hiệu quả và đổi mới là nguyên tắc sống còn. Quản trị tư hiện đại tập trung vào kết quả đầu ra, trao quyền cho người lao động, thúc đẩy trách nhiệm cá nhân gắn với thành tựu chung, khuyến khích sáng tạo và linh hoạt theo biến động thị trường. Nhiều tổ chức còn xây dựng văn hóa làm việc tích cực để khơi dậy động lực nội tại – điều mà nhiều cơ quan công lập còn thiếu.

Tại Việt Nam, các nỗ lực học hỏi từ mô hình quản trị tư đã bắt đầu được triển khai: cải cách hành chính, chính phủ điện tử, trung tâm phục vụ hành chính công một cửa, giao quyền tự chủ cho đơn vị sự nghiệp công, và gần đây là chuyển đổi số trong chính phủ. Những chuyển động này góp phần tăng minh bạch, cắt giảm chi phí, đơn giản hóa thủ tục và từng bước thay đổi mối quan hệ giữa chính quyền và người dân từ “xin – cho” sang “phục vụ – giám sát”.

Tuy nhiên, nếu chỉ dừng lại ở việc tiếp thu công cụ kỹ thuật hoặc mô hình tổ chức, mà không thay đổi tư duy nền tảng, thì cải cách thể chế vẫn sẽ dậm chân tại chỗ. Quản trị tư không thể sao chép nguyên bản vào khu vực công, vì mục tiêu, động lực và bối cảnh khác nhau. Nhưng nó có thể truyền cảm hứng về một tinh thần mới trong quản lý nhà nước: phục vụ thay vì kiểm soát, linh hoạt thay vì rập khuôn, trao quyền thay vì bao cấp, thúc đẩy kết quả thay vì chạy theo “quy trình” nặng về hình thức.

Bài học từ các quốc gia như Phần Lan, Indonesia hay Hàn Quốc cho thấy, việc tiếp thu yếu tố quản trị tư vào khu vực công không nên hiểu là “doanh nghiệp hóa” thể chế, mà cần vận dụng có chọn lọc, kết hợp hài hòa giữa giá trị công và tư. Ở Indonesia, mô hình quản lý nhà trường dựa vào cộng đồng (School-Based Management – SBM) đã được triển khai rộng rãi, cho phép nhà trường tự chủ trong lập kế hoạch giáo dục, phân bổ ngân sách và chủ động tuyển dụng giáo viên. Tuy quyền lực được tăng cường, nhưng cơ chế kiểm soát cũng được thiết kế rõ ràng và hiệu quả thông qua hội đồng trường với sự tham gia của phụ huynh, chính quyền và đại diện cộng đồng.

Tại Phần Lan – nơi giáo dục công lập được xem là hình mẫu toàn cầu – các trường học được trao quyền tự chủ rất cao không chỉ về chương trình giảng dạy mà còn trong tuyển dụng, đánh giá và phát triển giáo viên. Quan trọng hơn, chất lượng giáo dục được giám sát không bằng mệnh lệnh hành chính, mà thông qua hệ thống chuẩn đầu ra, đánh giá định kỳ và cơ chế trách nhiệm giải trình với hội đồng giáo dục địa phương. Các mô hình SBM này không theo đuổi thương mại hóa giáo dục mà nhấn mạnh hiệu quả xã hội, chất lượng phục vụ và sự thích ứng linh hoạt – điều mà bộ máy hành chính cứng nhắc khó đảm bảo.

Điểm chung của các quốc gia trên là không “tư nhân hóa” thể chế công quyền, mà chắt lọc tinh thần quản trị tư – như tư duy theo kết quả, văn hóa đổi mới, trao quyền đi kèm trách nhiệm – để nâng cao hiệu quả và năng lực đáp ứng của bộ máy nhà nước. Chính sự kết hợp hỗn hợp nhưng hài hòa giữa công và tư đã tạo ra sức bật thể chế bền vững. Đây là bài học đáng tham khảo khi Việt Nam đang bước vào giai đoạn đổi mới thể chế sâu sắc.

Trên thực tế, chúng ta đã đạt được một số kết quả tích cực: chuyển đổi số trong quản lý công, thí điểm tự chủ tài chính và nhân sự tại các đơn vị sự nghiệp mang tinh thần quản trị tư đổi mới, sáng tạo, thúc đẩy quản lý theo kết quả đầu ra trong hành chính công. Song song, các quy định như Luật Tổ chức chính quyền địa phương sửa đổi, cùng các nghị quyết về phân cấp, phân quyền, tinh giản bộ máy, đánh giá công chức theo KPI… đang mở ra không gian thể chế để quản trị hiện đại đi vào thực tiễn. Tuy nhiên, điều cốt lõi – và cũng là thách thức lớn nhất – là thay đổi tư duy về cách xây dựng và vận hành thể chế.

Thể chế mới ít phát huy hiệu quả nếu vẫn vận hành bằng tư duy cũ. Khi những người trong cuộc vẫn coi quyền lực là mục tiêu, duy trì hiện trạng cũ là ưu tiên hàng đầu, và xem đúng “quy trình” hình thức là thước đo thay vì kết quả…, thì đổi mới dễ trở thành hình thức, “trả bài” cho xong việc. Đã đến lúc cần kiến tạo một nền hành chính dựa trên các nguyên tắc của quản trị tốt (good governance), trong đó hiệu quả, minh bạch, trách nhiệm giải trình và sự tham gia của người dân là giá trị cốt lõi.

Muốn vậy, cần những người đứng đầu tổ chức và công chức dám thay đổi, dám chịu trách nhiệm, dám học hỏi từ những điều chưa từng có tiền lệ trong khu vực công. Và trên hết, cần xây dựng một văn hóa tổ chức mới – nơi thử nghiệm được khuyến khích, sai lầm được chấp nhận (nếu kiểm soát tốt), và mỗi cá nhân được đánh giá dựa trên giá trị mà họ thực sự tạo ra cho tổ chức và xã hội.

Thể chế không tự thay đổi. Chỉ khi tư duy xây dựng và thực hiện thể chế thay đổi, thì cải cách mới có cơ hội đi đến tận cùng.

Tháo gỡ rào cản thể chế để đổi mới thực chất

VOV.VN - Đó là nhận định của PGS.TS Lê Quốc Lý - nguyên Phó Giám đốc Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh, khi trao đổi với phóng viên Báo Điện tử Tiếng nói Việt Nam.