Ông Chu Văn Tuân, Phó Giám đốc Ban Quản lý dự án đường sắt (Bộ GTVT) cho hay, với tốc độ 350km/h, thời gian di chuyển từ Hà Nội, TP.HCM đi các vùng lân cận sẽ được rút ngắn đáng kể. Chẳng hạn, từ Hà Nội đi Thanh Hóa thời gian di chuyển rút xuống dưới 1 tiếng, Hà Nội đi Vinh hết 1,3 tiếng…

Do vậy, người dân ở các vùng lân cận của Hà Nội và TP.HCM như Thanh Hóa, Vinh, Bình Dương, Đồng Nai… hoàn toàn có thể làm việc tại các đô thị lớn, từ đó tái cơ cấu lao động và phân bố dân cư cũng như tái cấu trúc mạng lưới đô thị:

"Người dân trước đây ở Thanh hóa, Hà Nam, ở Vinh, ở Nam Định thì có thể người ta đi làm trong ngày. Không cần thiết phải mua nhà ở Hà Nội vẫn có thể làm việc ở Hà Nội. Đấy là phân bổ lại dân cư và lao động. Với việc phân bổ lại dân cư và lao động như thế thì chắc chắn những đô thị lớn sẽ giảm. Thứ 2 nữa, việc kết nối nhanh, liên thông giữa các đô thị thì giữa các thành phố lớn, các đô thị lớn gần như không có khoảng cách".

Theo ông Trần Ngọc Chính, Chủ tịch Hội Quy hoạch và Phát triển đô thị VN cũng đường sắt tốc độ cao sẽ tạo được không gian phát triển kinh tế của các địa phương, cụ thể là các đô thị của các địa phương. Bởi các ga đường sắt tốc độ cao đều nằm trong các đô thị lớn, nghĩa là đường sắt cao tốc sẽ tạo điều kiện để kết nối các không gian kinh tế và đô thị:

"Cái kết nối của đường sắt cao tốc này trước hết là kết nối không gian phát triển của đô thị, vì thế cho nên việc đầu tiên là nó sẽ mở rộng không gian kinh tế của các đô thị trên toàn tuyến, tạo điều kiện để kết nối giữa giao thông quốc gia với các đô thị được nhanh. Bởi vậy tôi đã có ý tưởng là cần phải có nghiên cứu lại tất cả những quy hoạch đô thị của tất cả những địa phương có tàu đường sắt tốc độ cao đi qua".

Theo phương án đề xuất của Tư vấn lập dự án, tuyến đường sắt tốc độ cao Bắc - Nam sẽ đi qua 20 tỉnh thành, với 23 ga hành khách. Khoảng cách giữa các nhà ga gần nhất là hơn 20km và xa nhất hơn 100 km.

KTS Trần Huy Ánh, hội viên Hội KTS Hà Nội cho biết, hiện nay 63 tỉnh, thành đã hoàn thành quy hoạch địa phương, với việc Bộ Chính trị, Ban chấp hành trung ương đã thông qua chủ trương đầu tư xây dựng đường sắt cao tốc Bắc- Nam và giao Chính phủ xây dựng Đề án trình Quốc Hội, như vậy sắp tới sẽ có sự khác  nhau về thời kỳ quy hoạch. Sự xuất hiện của tuyến đường sắt đô thị sẽ buộc phải thực hiện quá trình tái cấu trúc đô thị ở những khu vực nơi đường sắt đi qua, nhưng vẫn luôn tuân theo nguyên tắc:

"Mỗi một nhà ga là một điểm định cư. Tất cả các tuyến đường sắt đô thị tốc độ cao trên các nước trên thế giới, bao giờ đường gắn bó đô thị dọc theo tuyến đường đó. Nguyên lý càng thẳng càng tốt. Vấn đề tất cả các khu dân cư  các khu định cư phụ thuộc vào vị trí của ga, chứ không phải ga phụ thuộc vào khu dân cư".

Nhiều chuyên gia đô thị cho rằng, ngoài vai trò là động lực thúc đẩy phát triển kinh tế của các địa phương, tuyến đường sắt tốc độ cao sẽ tạo ra những tác động rất lớn đến sự phát triển của các đô thị hiện hữu, mở ra cơ hội phát triển khu đô thị mới tại các vị trí thuận lợi, đặc biệt là ga đầu mối.

Thực tiễn cho thấy, khu vực các nhà ga của tuyến đường sắt tốc độ cao trên thế giới luôn là nơi tập trung dân cư, hay các khách sạn, hoạt động dịch vụ, trung tâm thương mại… Do vậy, tại mỗi khu vực nhà ga có thể hình thành nên các khu vực dân cư, đô thị mới.

Theo TS Nguyễn Hữu Nguyên, Viện quy hoạch phát triển đô thị Tp.HCM, để tránh tình trạng các khu dân cư hình thành tự phát, ảnh hưởng tới hành lang an toàn của tuyến đường sắt, và hạn chế không gian quy hoạch phát triển tại các khu vực xung quanh nhà ga trong tương lai, các địa phương nơi có nhà ga đường sắt cần phải quy hoạch hệ thống giao thông kết nối, các bãi đỗ xe, bến xe và quy hoạch khu dân cư:

"Bộ Giao thông công bố quy hoạch đường sắt và các địa phương đóng góp, đưa ra đề nghị. Trên cơ sở bản vẽ đó các địa phương lên quy hoạch đô thị .Giữa bộ phận quy hoạch và các địa phương phải làm việc rất kỹ. Bởi vì đường sắt chúng ta mới lên chứ chúng ta chưa xây dựng nên hoàn toàn có thể điều chỉnh ngay từ bây giờ".

Một số chuyên gia giao thông cho rằng, các địa phương quy hoạch đô thị khu vực nhà ga cũng sẽ giúp làm tăng giá trị đất đai ở khu vực này, giúp giải phóng và khai thác tối đa các giá trị nguồn lực đất đai, thu hút nguồn lực xã hội để phát triển đô thị.

Ngoài ra, sự xuất hiện của tuyến đường sắt tốc độ cao giúp các đô thị phân bố lại mật độ, kéo giãn dân cư từ trung tâm thành phố ra ngoại thành, do vậy, các địa phương cũng nên xem xét điều chỉnh về quỹ đất sử dụng cho phù hợp với quy hoạch của tuyến đường sắt đô thị tốc độ cao. 

Tuyến đường sắt tốc cao không chỉ dự án đặc biệt quan trọng đối với lĩnh vực giao thông vận tải mà còn mở ra nhiều cơ hội khác để thúc đẩy phát triển trong đó có cơ hội quy hoạch lại hệ thống đô thị. Đây chính là góc nhìn của VOV Giao thông qua bài bình luận: Đô thị đường sắt nên được tiếp cận như một cơ hội.

Dự án đường sắt tốc độ cao, theo quy hoạch sẽ đi qua 20 tỉnh, thành phố từ Bắc vào Nam là một cơ hội để hình thành một không gian phát triển hoàn toàn mới theo chiều dài của đất nước. Tuy nhiên, ngay từ bây giờ, cơ hội ấy cần được hiện thực hóa một cách đồng bộ, với một triết lý rõ ràng và dài hạn.

Một chuỗi các đô thị hình thành dọc theo tuyến đường sắt tốc độ cao sẽ có những lợi thế gì?

Lợi thế quan trọng nhất là khả năng kết nối, tương tác giữa các đô thị đó với nhau. Khả năng ấy giúp các đô thị đường sắt dễ dàng trở thành các trung tâm dịch vụ của vùng, giảm tải áp lực cho các trung tâm hành chính, văn hóa, xã hội lân cận.

Vậy nên, các đô thị đường sắt nên được quy hoạch và thiết kế để trở thành trung tâm dịch vụ, với hạ tầng tương thích. Theo đó, hạ tầng ưu tiên sẽ là giao thông tĩnh, kho vận, điểm trung chuyển kết nối giao thông, trung tâm mua sắm, giới thiệu sản phẩm.

Các đô thị đường sắt, với hình dung là các trung tâm dịch vụ, vì thế cần định hướng một cách rõ ràng về công năng của chúng để không trở nên ôm đồm tham vọng trở thành các mega city đa công năng. Cư dân ở các đô thị này là những người làm ăn, cung cấp dịch vụ nên việc thiết kế đô thị phải tính đến yếu tố văn hóa, lối sống, nhu cầu sinh hoạt của những cư dân cơ hữu của nó.

Ngay từ lúc này, khi mà tuyến đường sắt tốc độ cao Bắc Nam còn ở trạng thái dự án, việc cần làm là phải minh định cơ hội mà nó tạo ra, để tận dụng một cách tốt nhất, tránh gây ra những tác động tiêu cực mà dự án có thể tạo ra.

Ví dụ: Các đô thị dịch vụ hình thành theo tuyến đường sắt phải là những đô thị mới, nơi có những nhà ga. Nó sẽ không phải các trung tâm hành chính hiện hữu, không gia tăng thêm áp lực cho những đô thị cũ.

Các nhà ga đường sắt tốc độ cao, nằm ở các đô thị đường sắt, vì thế sẽ không chỉ là những nhà ga truyền thống, mà là một quần thể dịch vụ tiếp cận. Nhà ga vừa là trung tâm mua sắm, giới thiệu sản phẩm vùng, vừa là trung tâm giao dịch hàng hóa, kho vận, các văn phòng du lịch, và điểm kết nối trung chuyển giao thông (bao gồm bãi giữ xe, dịch vụ cho thuê xe, bến xe bus...).

Cư dân của các đô thị này, phần lớn là những người hoạt động trong ngành thương mại, dịch vụ, nên quy hoạch sẽ là đô thị nén, với chủ yếu là nhà chung cư, quỹ nhà cho thuê, chứ không ưu tiên nhà thấp tầng.

Đô thị đường sắt sẽ là những thành phố của giao thông công cộng, được quy hoạch mạch lạc, ưu tiên công năng.

Với một hình dung khi tuyến đường sắt tốc độ cao hình thành, chúng ta sẽ có thêm hàng chục đô thị đường sắt với tính chất công năng như kể trên, điều gì sẽ xảy ra?

Thứ nhất, các trung tâm hành chính sẽ được giảm tải khi xuất hiện sự dịch chuyển cư dân tự nhiên.

Thứ hai, các đô thị đường sắt được định vị là đô thị dịch vụ, với tổ hợp dịch vụ giao thông kết nối sẽ giảm nhu cầu sử dụng phương tiện giao thông cá nhân trên đường bộ giữa các vùng.

Đường sắt tốc độ cao, dù có thể không dễ mang lại hiệu quả kinh tế từ khía cạnh vận tải, nhưng việc sớm tiếp cận khả năng hình thành các đô thị đường sắt như là một cơ hội, chúng ta sẽ nhìn thấy một hình dung tích cực về không gian phát triển của đất nước.