Một số tác phẩm văn học đề tài lịch sử của các tác giả tên tuổi - Ảnh: Tạp chí Văn nghệ quân đội

Bất chấp những thách thức, thậm chí… rủi ro khi theo đuổi đề tài lịch sử, đây vẫn là địa hạt mà nhiều nhà văn muốn thử sức. Theo PGS.TS Phạm Xuân Thạch, Trưởng khoa Văn học, Đại học Khoa học xã hội & Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội, mặc dù văn chương nước ta đã có nhiều thay đổi nhưng đề tài lịch sử quả thực đã trở thành một hằng số, luôn hấp dẫn đối với người viết thuộc nhiều thế hệ khác nhau: “Tự sự về đề tài lịch sử bao gồm cả truyện ngắn, truyện dài, truyện vừa đề cập đến rất nhiều lĩnh vực, những mảng khác nhau của lịch sử Việt Nam từ những huyền tích dân gian, từ lịch sử trung đại cho đến các giai đoạn cận hiện đại luôn luôn được tái hiện trong các tác phẩm văn chương và dường như, nó trở thành nỗi ám ảnh bao trùm lên gần như tất cả các nhà văn.

Không chỉ các nhà văn chuyên về đề tài lịch sử như là nhà văn Nguyễn Xuân Khánh hay là nhà văn Bảo Ninh mà chúng ta thấy ngay cả những nhà văn chuyên về đề tài đương đại như là anh Nguyễn Việt Hà, Nguyễn Bình Phương…, thì lịch sử vẫn luôn luôn tồn tại như một ám ảnh đối với văn chương của họ. Điều đặc biệt hơn nữa là thời gian gần đây, biên độ của cái được gọi là tự sự lịch sử càng ngày càng được nới rộng.

Càng ngày chúng ta càng thấy xuất hiện thêm những đề tài, thể loại, những thể nghiệm mới của các nhà văn như là sự pha trộn giữa biên khảo và hư cấu, như là sự thay đổi trong cách viết tự sự hư cấu, thay đổi trong cách viết tiểu thuyết, thay đổi trong cách viết truyện ngắn. Đặc biệt là sự ra đời của các thể nghiệm mới về mặt thể loại mà cho đến bây giờ thật khó định danh.”-PGS.TS Phạm Xuân Thạch nói.

Nhà văn Nguyễn Xuân Khánh là nhà văn có nhiều tác phẩm văn học xuất sắc với đề tài lịch sử - Ảnh: Báo Đại đoàn kết.

Trong Hội thảo “Tự sự lịch sử ở Việt Nam: Diễn giải quá khứ và kiến tạo căn tính”, một loạt các tác phẩm viết về đề tài lịch sử đã được đặt lên bàn cân. Trong đó có nhiều tiểu thuyết Việt Nam đương đại như “Minh sư” của nhà văn Thái Bá Tân, “Quỷ vương” của nhà văn Vũ Ngọc Tiến, “Thị Lộ chính danh” của nhà văn Võ Khắc Nghiêm, “Từ Dụ thái hậu” của nhà văn Trần Thùy Mai… Từ lịch sử tới tiểu thuyết lịch sử luôn có nhiều biến số bởi mức độ hư cấu của mỗi người viết là khác nhau. Tuy nhiên, sở dĩ các tác phẩm viết về đề tài lịch sử dễ gây ra tranh cãi là vì độc giả rất dễ đồng nhất lịch sử và văn học.

Nhà văn Bảo Ninh từng bộc bạch: “Chúng ta nhớ lịch sử qua những câu chuyện là chính. Câu chuyện ăn vào lòng người hơn là chính sử”. Điều này khiến GS. Trần Ngọc Vương nhắc lại một băn khoăn muôn thuở - đọc văn khác đọc sử như thế nào? “Câu hỏi mấy chục năm về trước chúng ta đã chứng kiến trên báo thảo luận là đọc văn khác đọc sử như thế nào nhân chuyện anh Nguyễn Huy Thiệp viết một loạt truyện ngắn mà gọi là giả sử đấy, như là “Phẩm tiết”, “Vàng lửa”, “Kiếm sắc”. Hồi đó đã rộ lên đề nghị là đưa anh Thiệp ra truy tố. Hiện nay, sau gần mấy chục năm thảo luận về những chuyện đó thì hội thảo này có nhắm tới mục đích giải quyết là gì: Diễn giải quá khứ lịch sử của văn chương sẽ làm thay đổi cách tiếp nhận lịch sử như thế nào hoặc bổ sung cho cách tiếp nhận lịch sử như thế nào. Đó là câu hỏi rất lớn: giữa cốt lõi lịch sử, sự thật lịch sử và sự thật vắn tắt của lịch sử với lại cái diễn giải chi tiết, mang tính cảm xúc mang tính văn chương của chủ đề văn chương là như thế nào? Bởi vì chính văn chương nó bổ sung thêm vào kiến tạo căn tính của đối tượng mà nếu anh nhìn chỉ trên khung khổ lịch sử đơn giản thì anh không thể thấy hết được. Ý nghĩa của nó là ở chỗ đó.”

Xu hướng khai thác đề tài lịch sử của văn học thời gian gần đây đã có nhiều thay đổi. Các nhà văn cũng không còn coi lịch sử là sự thực “đã hoàn kết” mà luôn tồn tại những điểm mù, những vùng mờ. Chẳng hạn, nhà văn Vũ Ngọc Tiến coi văn chương là cách diễn giải lịch sử của người viết. Còn nhà văn Trần Thùy Mai tin rằng “những chỗ lịch sử không ghi là chỗ nhà văn có thể phát huy trí tưởng tượng”. Tuy nhiên, “quyền năng” của người sáng tác không phải là tối thượng.

Trong tham luận “Hình tượng nhân vật Trần Khánh Dư – Từ chính sử đến tiểu thuyết lịch sử”, PGS.TS Lê Thời Tân, Đại học Thủ đô Hà Nội nhấn mạnh tới trách nhiệm của người viết khi dựng lên một tự sự lịch sử: “Không có một tiểu thuyết gia nào nói thẳng ra được. Tiểu thuyết gia nào cũng phải dựng lên một người kể chuyện. Trách nhiệm dựng lên người kể chuyện đó người ta gọi là đạo đức trần thuật. Tại sao ông lại dựng lên một người kể chuyện mà gu văn hóa thấp như thế? Việc cự cãi đôi co với nhau là chuyện ấy có thật hay không, bôi xấu hay không bôi xấu… thì tôi nghĩ cãi như thế thì người nào cũng cãi được hết. Nhưng nếu ông đồng ý rằng ông luôn luôn kể bằng một giọng dung tục như thế thì tôi có quyền hoài nghi ông về mặt nhân cách. Sex luôn luôn thật. Nhưng cách mà ta kể về sex bao giờ cũng phải chọn từ: hoặc là dậm dật hoặc là trang nhã. Ngôn ngữ của chính sử, ngôn ngữ của người viết tiểu thuyết luôn luôn phải có sự chọn lựa. Ta phải chọn lấy một từ. Nhưng chọn từ nào lập tức thế hiện rằng tại sao ông chọn từ ấy, gu của ông ở mức độ nào.”

Cũng cần phải nói thêm rằng, một tự sự lịch sử không chỉ thể hiện quan điểm của người viết mà còn chịu ảnh hưởng từ thời đại: bối cảnh, ý thức xã hội, chính trị…

Đây cũng là điều mà bạn Lương Xuân Bách, sinh viên trường Đại học Khoa học xã hội & Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội đúc kết được khi khảo sát nhân vật Nguyễn Thị Lộ từ “Đại Việt sử ký toàn thư” đến truyện ngắn “Nguyễn Thị Lộ” của nhà văn Nguyễn Huy Thiệp và tiểu thuyết “Vạn Xuân” của nhà văn Pháp Yveline Feray: “Quá trình tiếp nhận hình tượng Nguyễn Thị Lộ đã trải qua nhiều giai đoạn và đã có sự khác biệt, gắn liền mật thiết với ý thức hệ của từng giai đoạn lịch sử. Ở thời kì trung đại Việt Nam thì chính việc đề cao Nho giáo như một ý thức hệ đã dẫn đến những diễn ngôn về Nguyễn Thị Lộ giai đoạn này có phần thiên vị hơn cho các đấng nam nhi. Đến giai đoạn hiện đại thì các tác phẩm văn học nghệ thuật đã phản ánh thái độ đương thời khi mà tiếp nhận hình tượng Nguyễn Thị Lộ, cho rằng bà chỉ là nạn nhân của các cuộc tranh đấu quyền lực triều đình, luôn luôn khẳng định rằng bà có một mối tình thủy chung với Nguyễn Trãi, rồi tấm lòng của bà đối với đất nước. Chúng tôi cho rằng chính những tác phẩm này là sự chiêu tuyết rõ ràng nhất mà độc giả đã dành cho bà.”

Lịch sử từ góc nhìn văn chương không phải là một đề tài mới nhưng chắc chắn sẽ còn châm ngòi cho nhiều tranh cãi, khơi gợi nhiều cách tiếp cận và những cuộc kiếm tìm. Hội thảo “Tự sự lịch sử ở Việt Nam: Diễn giải quá khứ và kiến tạo căn tính” đã góp thêm vào những cách tiếp cận đó, đem đến cách nhìn mới mẻ về một đề tài tưởng chừng như đã cũ, đã quen.