Nếu Trường Đại học Mỹ thuật Việt Nam (tiền thân là trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương), tự hào là cái nôi đào tạo nên những bậc thầy đầu tiên của hội họa hiện đại Việt Nam, thì Khoa Lý luận mặc dù được thành lập muộn hơn, nhưng là nơi đào tạo nên những nhà nghiên cứu, nhà phê bình và các giảng viên lý luận mỹ thuật hàng đầu trong cả nước.

Khoa Lý luận và Lịch sử mỹ thuật được thành lập từ năm 1978, trong bối cảnh vừa hòa bình thống nhất đất nước. Đó cũng là thời điểm các thiết chế mỹ thuật ở Việt Nam bắt đầu được thiết lập lại để tạo nên một sự định hình mới cho sự phát triển của mỹ thuật Việt Nam trong tình hình mới. Sau 45 năm thành lập, đến nay, Khoa Lý luận và Lịch sử mỹ thuật đã đào tạo được 22 khóa.

Bắt đầu từ sự gây dựng ban đầu của thầy Nguyễn Trân - vị trưởng khoa đầu tiên với tên khoa là Khoa Lý luận và Lịch sử Mỹ thuật. Cho đến năm 2010, khoa được đổi tên là Khoa Lý luận, Lịch sử và Phê bình Mỹ thuật và cũng ít nhiều có những thay đổi đáng kể, trong chương trình đào tạo của khoa, để cập nhật những kiến thức mới, phù hợp với tình hình mới của đất nước. Bên cạnh các môn học có tính truyền thống như các môn lịch sử mỹ thuật, lý luận mỹ thuật, mỹ học, nhiều năm nay để đáp ứng với sự phát triển chung của mỹ thuật hiện đại, đương đại Việt Nam, chương trình đào tạo của khoa được bổ sung các môn học mới như giám tuyển (curator), nhiếp ảnh, nghiệp vụ báo chí…

Mặc dù có những thăng trầm, việc tuyển sinh và đào tạo có ít nhiều những khó khăn nhưng Khoa Lý luận và Lịch sử mỹ thuật vẫn là cái nôi, đào tạo nên nhiều nhà khoa học, đóng góp không nhỏ vào sự nghiệp nghiên cứu, phê bình và giảng dạy ở hầu hết các trường đại học, viện nghiên cứu thuộc lĩnh vực mỹ thuật. Bên cạnh đó, không ít trong số các sinh viên của khoa đã trở thành các giám tuyển độc lập, điều phối viên trong hệ thống các phòng trưng bày, nhà đấu giá mỹ thuật hiện nay, hoặc trở thành các nhà báo làm việc trong các cơ quan thông tấn, đài truyền hình, báo chí lớn trong cả nước.

Nhân kỷ niệm 45 năm thành lập, Khoa Lý luận và Lịch sử mỹ thuật đã tổ chức triển lãm “Đồng hành” trưng bày 59 tác phẩm mỹ thuật của 35 tác giả là những thế hệ giảng viên, sinh viên đã và đang giảng dạy, học tập tại khoa. Trong đó, có tác phẩm của những người thầy đã gắn bó với khoa từ những ngày đầu tiên thành lập và cũng có tác phẩm tới từ các sinh viên vừa mới bắt đầu hành trình năm thứ nhất, thứ hai đại học. Các tác phẩm được trưng bày tại triển lãm lần này có biên độ đa dạng từ hội họa, đồ họa tới điêu khắc và bản rập, phản ánh những quan niệm và cá tính riêng của mỗi tác giả.