cổng thông tin điện tử ĐÀI TIẾNG NÓI VIỆT NAM
Sở hữu trí tuệ các sản phẩm, sáng chế do AI tạo ra: Quyền phải gắn liền trách nhiệm
Cập nhật: 2 giờ trước
Xót xa chứng kiến ngư dân Hà Tĩnh cứu vớt tàu thuyền
Ninh Bình ra công điện khẩn khắc phục hậu quả và ứng phó mưa lũ sau bão số 5
VOV.VN - Nếu một sản phẩm do AI tạo ra gây ra hành vi xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ, việc xác định người chịu trách nhiệm là một thách thức khổng lồ.
"Một sản phẩm với sự tự động hóa hoàn toàn do AI tạo ra, không có sự can thiệp sáng tạo của con người, có thể sẽ không đủ điều kiện để được bảo vệ quyền tác giả tại Việt Nam. Nhưng nếu sử dụng AI như một công cụ bổ trợ để tạo ra một tác phẩm mà trong đó có dấu ấn sáng tạo, sự lựa chọn, sắp đặt của bạn, thì tác phẩm đó vẫn có thể là của bạn".
Đó là ý kiến của ông Đinh Trần Tuấn Linh, Giám đốc kỹ thuật - Công ty Công nghệ UNIKON khi trò chuyện với phóng viên Báo điện tử Tiếng nói Việt Nam về vấn đề quyền sở hữu trí tuệ các sản phẩm, sáng chế do AI tạo ra.
PV: Bên cạnh những lợi ích to lớn, sự phát triển của AI cũng đã và đang làm dấy lên những quan ngại sâu sắc về các rủi ro tiềm ẩn từ các khía cạnh đạo đức, xã hội, pháp lý. Ông nghĩ sao về những điều này?
Ông Đinh Trần Tuấn Linh: Công nghệ luôn luôn là con dao hai lưỡi. AI, với khối sức mạnh khổng lồ, càng mài bén lưỡi dao ấy đến mức hủy hoại. Ngay từ những ngày đầu bùng nổ, các công cụ AI đã bị những nhóm tội phạm đón đầu với tốc độ chóng mặt, biến chúng thành vũ khí số cho những hành vi lừa đảo, khiêu dâm và nhiều loại tội phạm khác. Chúng ta đã chứng kiến hàng loạt vụ lừa đảo deepfake tinh vi, nạn nhân bị chiếm đoạt tài sản sau những cuộc gọi video giả mạo người thân. Điều này phơi bày bản chất phũ phàng của sự thật: chính trong ánh sáng rực rỡ của tiến bộ, bóng tối của sự lạm dụng lại càng dữ dội. Và mỉa mai là người ứng dụng công nghệ mới hàng đầu lại là các băng nhóm, có lẽ bởi gần như không bị ràng buộc về đạo đức.
Tôi cho rằng, một xã hội càng minh bạch, dữ liệu cá nhân càng được khai thác triệt để thì con người càng dễ bị tổn thương bởi những cấu trúc quyền lực vô hình điều khiển thông tin. Những công nghệ như deepfake không chỉ giả mạo hình ảnh hay giọng nói, chúng đang xâm nhập vào bản ngã số của chúng ta, thao túng niềm tin cốt lõi mà chúng ta đặt vào những gì "mắt thấy tai nghe". Để chống lại điều đó, chúng ta cần nhanh chóng thiết lập các quy chuẩn cộng đồng, song hành với việc đào tạo mạnh mẽ về AI literacy - đặc biệt cho người cao tuổi và giới trẻ. Người cao tuổi, với bản tính cả tin và ít tiếp xúc công nghệ, là đối tượng nguy hiểm nhất, còn người trẻ cần được trang bị khả năng tư duy phản biện để không bị cuốn vào những dòng chảy tin giả.
PV: Việc phát triển AI cũng đã có những tác động tiêu cực, ảnh hưởng đến quyền lợi hợp pháp và chính đáng của người dân, như quyền riêng tư, bảo vệ dữ liệu cá nhân, việc làm… Nhiều ý kiến cho rằng, vấn đề hoàn thiện chính sách, pháp luật về trí tuệ nhân tạo ở Việt Nam đang là vấn đề cấp thiết? Ý kiến của ông như thế nào?
Ông Đinh Trần Tuấn Linh: Chắc chắn, việc hoàn thiện chính sách và pháp luật về trí tuệ nhân tạo là một yêu cầu cấp thiết, không thể trì hoãn. Tuy nhiên, một sự thật không thể phủ nhận là công nghệ luôn luôn di chuyển với tốc độ tên lửa, trong khi quy trình luật pháp lại thường là một cỗ xe ì ạch, mang gánh nặng của sự chậm trễ. Điều này tạo ra một khoảng trống pháp lý, một "vùng xám" mà trong đó quyền riêng tư bị xâm phạm, dữ liệu cá nhân bị khai thác không kiểm soát, và thị trường lao động đối diện với những biến động không ngừng.
Vì lẽ đó, tôi tin rằng, trước khi một bộ luật với sự toàn diện có thể ra đời, chúng ta cần sớm xây dựng những bộ tiêu chuẩn cộng đồng, những "quy tắc ứng xử" với nguyên tắc cốt lõi. Đây sẽ là những nguyên tắc định hình hành vi, tạo ra một vành đai bảo vệ tạm thời, một "phao cứu sinh" trong khi chờ đợi luật pháp chính thức. Những tiêu chuẩn này có thể điều chỉnh với tốc độ linh hoạt, thích nghi với sự thay đổi của công nghệ, giúp giảm thiểu rủi ro và định hướng sự phát triển với tầm nhìn trách nhiệm của AI.
PV: Theo ông, việc xây dựng, hoàn thiện chính sách, pháp luật về trí tuệ nhân tạo ở Việt Nam nên theo hướng nào? Chúng ta có thể học hỏi được gì từ các nước trên thế giới?
Ông Đinh Trần Tuấn Linh: Việc xây dựng một khung pháp lý cho AI ở Việt Nam cần một tầm nhìn dài hạn, một kế hoạch tổng thể, không thể chắp vá. Trọng tâm của vấn đề, tôi cho rằng, pháp luật phải tập trung vào việc cân bằng giữa thúc đẩy đổi mới và bảo vệ quyền lợi con người.
Chúng ta có thể học hỏi rất nhiều từ kinh nghiệm quốc tế. Liên minh châu Âu (EU) là một hình mẫu tiêu biểu khi đã tiên phong trong việc ban hành Đạo luật AI (AI Act) từ tháng 2/2025, với các quy định đầu tiên chính thức có hiệu lực. Đạo luật này đặt ra một khung phân loại rủi ro rõ ràng cho các hệ thống AI, từ rủi ro không thể chấp nhận được (bị cấm hoàn toàn) đến rủi ro cao, rủi ro hạn chế và rủi ro thấp. Điều này giúp các nhà phát triển và người sử dụng biết rõ giới hạn và trách nhiệm của mình. Mỹ, dù chưa có bộ luật chung liên bang, nhưng các bang như Colorado hay California đã bắt đầu thông qua các luật bang về quản lý AI, tập trung vào các "quyết định mang tính hệ quả" và bảo vệ dữ liệu cá nhân, chống lại việc AI sao chép nội dung.
Khung pháp lý của EU, cùng với các luật về quyền riêng tư và dữ liệu cá nhân như GDPR, cung cấp một lộ trình với sự minh bạch về cách định nghĩa AI, cách nâng cao nhận thức về nó, và những trường hợp sử dụng AI nào bị cấm do rủi ro lớn. Đây không chỉ là một cột mốc quan trọng của châu Âu mà còn là một hình mẫu cho các quốc gia khác trên thế giới.
Chúng ta có thể tham khảo cách họ định nghĩa, phân loại rủi ro, và đặc biệt là cách họ nhấn mạnh yếu tố con người làm trung tâm trong việc kiểm soát AI. Tuy nhiên, việc sao chép nguyên bản là phi thực tế. Việt Nam cần có sự điều chỉnh linh hoạt để phù hợp với bối cảnh kinh tế - xã hội và văn hóa đặc thù của mình. Điều căn bản là tạo ra một môi trường pháp lý thúc đẩy sáng tạo nhưng không bỏ quên trách nhiệm.
PV: Nói về vấn đề sở hữu trí tuệ nhân tạo, ông có thể cho biết, tại Việt Nam và quốc tế hiện nay có công nhận quyền tác giả cho các sản phẩm hoặc sáng chế được hình thành bởi trí tuệ nhân tạo không?
Ông Đinh Trần Tuấn Linh: Hiện tại, trên bình diện quốc tế, quan điểm về việc công nhận quyền tác giả cho các sản phẩm do AI tạo ra vẫn còn nhiều ý kiến khác nhau. Ở Mỹ, quan điểm có sự minh định: Bản quyền sản phẩm được tạo ra hoàn toàn bởi AI không được bảo hộ. Cục Bản quyền Hoa Kỳ (USCO) nhấn mạnh rằng, một tác phẩm muốn được cấp bản quyền phải là "sản phẩm từ sự sáng tạo của con người", phải có dấu ấn cá nhân trong sự đóng góp sáng tạo của con người. Họ xem những lời gợi ý (prompts) cho AI tương tự như việc một người thuê họa sĩ vẽ tranh - bản quyền thuộc về người họa sĩ, chứ không phải người đưa ra ý tưởng. Tuy nhiên, nếu con người có sự can thiệp lớn vào quá trình AI tạo tác phẩm, ví dụ như biên tập, sắp xếp, hoặc điều chỉnh một cách cơ bản, thì phần đóng góp đó có thể được bảo hộ. Đây là một ranh giới khó minh định và liên tục được thử thách.
Tại Việt Nam, Luật Sở hữu trí tuệ hiện hành quy định "quyền tác giả là quyền của tổ chức, cá nhân đối với tác phẩm do mình sáng tạo ra hoặc sở hữu". Điều 4 Luật SHTT năm 2005 cũng định nghĩa tác phẩm là "sản phẩm sáng tạo trong lĩnh vực văn học, nghệ thuật và khoa học thể hiện bằng bất kể phương tiện hay hình thức nào". Tuy nhiên, các điều khoản này ngụ ý rằng, tác giả phải là con người, "người trực tiếp sáng tạo bằng lao động trí tuệ của mình". Do đó, một sản phẩm với sự tự động hóa hoàn toàn do AI tạo ra, không có sự can thiệp sáng tạo của con người, có thể sẽ không đủ điều kiện để được bảo vệ quyền tác giả tại Việt Nam. Mặc dù vậy, nếu bạn sử dụng AI như một công cụ bổ trợ để tạo ra một tác phẩm mà trong đó có dấu ấn sáng tạo, sự lựa chọn, sắp đặt của bạn, thì tác phẩm đó vẫn có thể là của bạn. AI đang thách thức khái niệm cũ về "tác giả" và "sáng tạo", buộc chúng ta phải tư duy lại toàn bộ khung pháp lý hiện có.
PV: Vậy theo ông, ai có quyền tác giả, quyền sở hữu bản quyền các sản phẩm, sáng chế do AI tạo ra?
Ông Đinh Trần Tuấn Linh: Nghĩ về bản quyền tác phẩm AI, tôi thường lật ngược vấn đề sang trách nhiệm. Nếu một sản phẩm AI gây ra hậu quả xấu, ai sẽ phải chịu trách nhiệm pháp lý? Chính trong câu hỏi về trách nhiệm này, một phần câu trả lời về quyền sở hữu bắt đầu xuất hiện. Hiện tại, thông thường, người duyệt cuối cùng trước khi đưa sản phẩm AI ra công chúng, hay người sử dụng AI để tạo ra sản phẩm đó, sẽ là người chịu trách nhiệm. Đây là một nguyên tắc cơ bản: quyền đi đôi với trách nhiệm. Nếu bạn là người chịu trách nhiệm cho những sai sót, đạo đức hay pháp lý của tác phẩm đó, thì quy luật tự nhiên nhất là bạn phải có quyền kiểm soát, và từ đó là quyền sở hữu.
Tuy nhiên, đây không phải là một giải pháp hoàn hảo. Nó không giải quyết được vấn đề AI với khả năng tự sinh hoặc khi nguồn dữ liệu huấn luyện AI bị vi phạm bản quyền. Giống như một đứa trẻ lớn lên trong một môi trường với sự độc hại của tư duy, liệu những sản phẩm của nó có bị coi là "ô nhiễm" không? Đó là cuộc tranh luận vô tận, ít nhất là ở thời điểm hiện tại.
PV: Nếu xảy ra xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ các sản phẩm hoặc sáng chế do AI tạo ra thì ai là người chịu trách nhiệm, có nghĩa vụ pháp lý hoặc giải trình, thưa ông?
Ông Đinh Trần Tuấn Linh: Như tôi đã nói ở trên, đây là một khu vực pháp lý cực kỳ phức tạp và chưa có tiền lệ rõ ràng. Nếu một sản phẩm do AI tạo ra gây ra hành vi xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ, việc xác định người chịu trách nhiệm là một thách thức khổng lồ. Tuy nhiên, tôi tin rằng, với những sự chuyển động, sự vận động mạnh mẽ trên thế giới và tính khẩn cấp của vấn đề, một khung ứng xử, một bộ quy tắc cho tác phẩm AI sẽ sớm được hình thành.
Các cơ quan quản lý và tòa án đang dần đưa ra những phán quyết định hình. Ví dụ, tại Mỹ, một phán quyết cập nhật ủng hộ Meta trong vụ kiện bản quyền sách dùng để đào tạo AI, cho rằng việc này có thể là "sử dụng với sự công bằng" nếu có "sự chuyển đổi" trong cách sử dụng. Điều này cho thấy xu hướng nhìn nhận AI như một công cụ chuyển đổi, nhưng ranh giới vẫn còn rất mong manh.
Ở Anh, Luật Bản quyền, Kiểu dáng và Sáng chế năm 1988 đã sớm có quy định: "Trong trường hợp một tác phẩm văn học, kịch, âm nhạc, nghệ thuật do máy tính tạo ra, tác giả sẽ được coi là người thực hiện các sắp xếp cần thiết đối với việc tạo ra tác phẩm đó". Điều này hướng đến việc trao quyền cho lập trình viên hoặc kỹ sư điều khiển AI.
Dù chưa có câu trả lời cuối cùng, tôi hình dung rằng sản phẩm AI sẽ có một "category" riêng, với những quy định pháp luật riêng. Trách nhiệm có thể được phân bổ cho người sử dụng, nhà phát triển AI, hoặc thậm chí là người cung cấp dữ liệu huấn luyện, tùy thuộc vào mức độ kiểm soát và can thiệp của con người vào quá trình sáng tạo của AI. Câu chuyện này không chỉ là về bản quyền, mà còn là về việc chúng ta định hình tương lai của sự sáng tạo, về việc chúng ta chấp nhận AI là một cộng sự hay một thực thể độc lập trong quá trình sản sinh tri thức và nghệ thuật.
PV: Xin trân trọng cảm ơn ông!
Từ khóa: AI, AI, trí tuệ nhân tạo, quyền sở hữu trí tuệ, sản phẩm AI, bản quyền tác phẩm AI, sở hữu trí tuệ nhân tạo, Đinh Trần Tuấn Linh, xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ
Thể loại: Xã hội
Tác giả: ngọc nhi/vov.vn (thực hiện)
Nguồn tin: VOVVN
Chương trình đã phát
Nghe và xem trực tuyến
