Nhận diện những nghịch lý

PGS. TS. Trần Đình Thiên (Viện Kinh tế Việt Nam) nhấn mạnh, sau 3 năm trải qua và vượt qua đại dịch Covid, nền kinh tế Việt Nam vẫn đứng vững, tạo được đà và thế tăng trưởng. Những thành tích đó đều chứng tỏ “năng lực trụ hạng”, khả năng “đối mặt các cơn gió ngược” rất ấn tượng của nền kinh tế Việt Nam.

Tuy nhiên, nhìn xuyên suốt quá trình thực tiễn, chuyên gia này cho rằng có hai vấn đề lớn đặt ra.

Thứ nhất, xu hướng suy giảm liên tục và kéo dài động lực tăng trưởng của nền kinh tế. Ông Trần Đình Thiên dẫn số liệu cho thấy, trong gần 40 năm đổi mới, dù mức tăng trưởng bình quân không thấp, song cứ sau mỗi giai đoạn 10 năm, tốc độ tăng trưởng GDP của Việt Nam lại bị giảm gần 1,0% tốc độ bình quân. Cho đến nay, vẫn chưa có một nghiên cứu nào giải thích xu hướng này một cách có hệ thống và mang tính thuyết phục cao.

Thứ hai là nghịch lý của quá trình phát triển kinh tế. Ông cho rằng, các doanh nghiệp phải trả giá vốn (lãi suất) cao, chưa kể các khoản “chi phí giao dịch” khác cũng thường là cao vượt trội, kéo dài. Tuy vậy, các doanh nghiệp Việt vẫn tồn tại, đóng góp ngày càng lớn vào thành tựu phát triển của đất nước.

Câu hỏi đặt ra là tại sao với năng lực “chống chịu” và “trụ hạng” hiếm có như vậy mà đa số doanh nghiệp Việt mãi là những thực thể nhỏ bé và yếu kém, cứ “chậm lớn”, “khó lớn”?

Cũng theo ông Trần Đình Thiên, vấn đề “tuổi thọ” của doanh nghiệp Việt là đáng lo ngại. Theo thống kê chính thức, hàng năm, số doanh nghiệp "rút lui" khỏi thị trường tương đương 70-75% số doanh nghiệp đăng ký thành lập. Điều này báo động chất lượng thấp, năng lực cạnh tranh yếu của doanh nghiệp Việt Nam trong nền kinh tế thế giới.

Một vấn đề nữa, theo PGS Trần Đình Thiên là nền kinh tế “khát vốn” nhưng lại khó hấp thụ vốn. Mức tăng trưởng tín dụng (hết tháng 8 chỉ đạt 5,5% trong khi mục tiêu cả năm là tăng 14%) và giải ngân vốn đầu tư công thấp thật sự là điều gây bất ngờ trong bối cảnh đa số doanh nghiệp “đói vốn, khát vốn” và Chính phủ nỗ lực đưa ra nhiều chính sách và giải pháp mạnh, hệ thống ngân hàng cũng làm điều “chưa từng thấy” để hỗ trợ.

“Nền kinh tế khát vốn nhưng không hấp thụ được vốn; nhiều doanh nghiệp “đói vốn” nhưng lâm vào tình thế “không thể, không dám và không cần” vay vốn, tùy theo hoàn cảnh mỗi doanh nghiệp. Đây thực sự là một nghịch cảnh phát triển” – ông Trần Đình Thiên nói.

Để bảo đảm lưu thông các nguồn lực trong nền kinh tế thị trường, PGS Trần Đình Thiên nhấn mạnh, cần xác lập các điều kiện: Hạn chế phân bổ nguồn lực theo cơ chế “xin – cho”, “hành chính”; Ưu tiên thúc đẩy phát triển các thị trường, đặc biệt là các thị trường “đầu vào”, tạo cơ sở để việc phân phối các nguồn lực diễn ra theo đúng nguyên tắc thị trường (cạnh tranh).

Cùng với đó, bảo đảm "tam thông” trong quá trình vận hành hệ thống: Thông suốt hạ tầng (hạ tầng kết nối cứng và mềm), thông thoáng cơ chế (công khai, minh bạch, khuyến khích cạnh tranh lành mạnh...) và thông minh vận hành (bộ máy điều hành đồng thuận, đồng hướng, đồng nhịp, năng động, sáng tạo…)

Rào cản, nút thắt nào cần tháo gỡ?

Ông Đậu Anh Tuấn – Phó Tổng Thư ký, Trưởng Ban Pháp chế Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI) cho biết, 8 tháng đầu năm 2023, tổng số doanh nghiệp đăng ký thành lập mới và tái gia nhập thị trường là 149,4 nghìn doanh nghiệp, trong đó số doanh nghiệp thành lập mới đạt 103.658 doanh nghiệp.

Giá trị này tuy gấp 1,2 lần mức bình quân doanh nghiệp gia nhập và tái gia nhập thị trường giai đoạn 2018-2022, nhưng nếu so với cùng kỳ năm 2022 thì con số này vẫn giảm nhẹ khoảng 0,03%

Đáng chú ý, số doanh nghiệp ra khỏi hoặc tạm thời ra khỏi thị trường tăng đến 15,6% so với 8 tháng đầu năm 2022 lên tới 124,7 nghìn doanh nghiệp. Con số 8 tháng của năm 2023 đã cao hơn tổng số doanh nghiệp rời khỏi thị trường cả năm của các năm từ 2018 đến 2021, gần bằng giá trị của cả năm 2022.

“Đây là một chỉ báo quan trọng cho thấy “sức khỏe” của khu vực doanh nghiệp đáng báo động” – ông Đậu Anh Tuấn nói.

Bên cạnh đó, trong 8 tháng đầu năm 2023, lần đầu tiên sau nhiều năm, tăng trưởng xuất khẩu của Việt Nam đã giảm so với cùng kỳ năm trước. Sự sụt giảm này thể hiện rõ ở các sản phẩm xuất khẩu chủ chốt của Việt Nam từ sản phẩm điện tử, may mặc, đồ gỗ cho đến thủy hải sản…

Phó Tổng Thư ký VCCI cho rằng thực tế trên có nhiều nguyên nhân. Trong bối cảnh khó khăn như hiện nay, để đưa nền kinh tế trở lại với quỹ đạo tăng trưởng cao thì cần tập trung tháo gỡ các rào cản, nút thắt từ thể chế, của chính sách đang cản trở sự phát triển.

Trước hết, chất lượng cơ sở hạ tầng đang cải thiện nhưng hiện vẫn chưa theo kịp nhu cầu phát triển kinh tế. Ông Đậu Anh Tuấn lấy ví dụ sự cố thiếu hụt điện nghiêm trọng tại miền Bắc Việt Nam trong tháng 5 và tháng 6 năm 2023, gây ra nhiều thiệt hại cho hoạt động sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp. Tại nhiều địa phương ở miền Bắc, việc cắt điện luân phiên buộc phải diễn ra, thậm chí cắt điện ở các khu công nghiệp.

Cũng theo chuyên gia này, việc tiếp cận các nguồn lực sản xuất kinh doanh cơ bản (vốn, nhân lực, đất đai) chưa thực sự thuận lợi. Theo kết quả khảo sát doanh nghiệp năm 2022 của VCCI, khó khăn lớn nhất mà các doanh nghiệp tư nhân Việt Nam đang gặp phải là tiếp cận vốn.

Cụ thể, trong năm 2022 tiếp cận vốn đã trở thành vấn đề lớn nhất với khoảng 55,6% doanh nghiệp phản ánh, tăng liên tục từ con số 34,8% của năm 2019, 40,7% của năm 2020 và 46,9% của năm 2021.

Điểm tích cực là mặt bằng lãi suất trên thị trường đã giảm đáng kể từ sau quý I/2023 nhờ những nỗ lực của Chính phủ và Ngân hàng Nhà nước. Kể từ đầu năm đến nay, Ngân hàng Nhà nước đã có 4 lần điều chỉnh lãi suất điều hành, giúp mặt bằng lãi suất hạ nhiệt.

Tại các ngân hàng thương mại, mặt bằng lãi suất huy động và cho vay đã giảm nhờ vào thanh khoản hệ thống dồi dào. Tăng trưởng tín dụng bắt đầu nhích tăng kể từ tháng 6/2023.

Bên cạnh đó là vấn đề chi phí sản xuất kinh doanh cao làm giảm sức cạnh tranh của doanh nghiệp Việt Nam; chất lượng quy định pháp luật và thực thi pháp luật cần tiếp tục được cải thiện; các doanh nghiệp sản xuất nội địa chưa phát triển mạnh mẽ và thiếu cơ chế hỗ trợ hiệu quả và doanh nghiệp tư nhân trong nước còn gặp bất lợi so với doanh nghiệp xuyên biên giới. Đây là là những vấn đề mà ông Đậu Anh Tuấn cho rằng cần tập trung giải quyết để kinh tế Việt Nam tăng trưởng bền vững trong thời gian tới.