Theo Bộ trưởng Bộ NN và PTNT Lê Minh Hoan, nông nghiệp luôn là trụ đỡ trong bối cảnh kinh tế khó khăn và ngành nông nghiệp đã, đang và sẽ đối mặt với 3 chữ "biến", cụ thể là: Biến đổi khí hậu, biến động thị trường và biến chuyển với xu thế tiêu dùng của thế giới theo hướng xanh, bền vững. Chính vì thế, vấn đề đặt ra là sản xuất nông nghiệp phải tuân thủ trách nhiệm cộng đồng trong bảo vệ môi trường thông qua việc giảm thiểu sử dụng đầu vào sản xuất có nguồn gốc hóa học, sản xuất giảm phát thải.

Tại COP26, Thủ tướng Chính phủ cũng đã ký cam kết phấn đấu đạt phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050. Từ đó, có thể thấy ngành lúa gạo Việt Nam đang đứng trước rất nhiều thách thức, khó khăn và yêu cầu phải chuyển mình.

Chính vì thế, trong loạt bài “ĐBSCL kỳ vọng từ đề án 1 triệu héc ta lúa chất lượng cao gắn với tăng trưởng xanh” nhóm phóng viên VOV - ĐBSCL sẽ đề cập, phân tích những thời cơ, lợi thế, thách thức của ngành hàng tỷ USD trong bối cảnh thích ứng và giảm nhẹ biến đổi khí hậu, bảo vệ môi trường và khẳng định hơn nữa vai trò, vị thế, thương hiệu gạo Việt Nam trên thị trường thế giới.

Vừa tất bật chỉ huy khâu làm đất, san đất, làm phẳng mặt ruộng để xuống giống vụ lúa Đông Xuân, anh Tiêu Ngọc Lợi, Giám đốc HTX Nhân Lợi, huyện Vĩnh Thạnh, TP. Cần Thơ cho biết để có được cánh đồng “thẳng cánh cò bay” với diện tích hàng trăm ha như hiện tại là một quá trình dài. Anh và tập thể đã trải qua nhiều thăng trầm từ vận động, thuyết phục người dân tham gia vào chuỗi liên kết. Trải qua nhiều vụ sản xuất, giờ người dân mới thấy rõ muốn làm ăn “lớn” thì câu chuyện liên kết là tất yếu. Còn canh tác nhỏ lẻ sẽ luôn thua thiệt và không thể thoát khỏi lời nguyền “manh mún, nhỏ lẻ”.

Theo Giám đốc HTX Nhân Lợi, hiện nay người dân vẫn đang sử dụng lượng giống gieo sạ quá nhiều, lượng phân bón tăng, việc thu gom, xử lý rơm rạ chưa theo quy trình làm tăng hiệu ứng nhà kính, ảnh hưởng đến môi trường, suy thoái đất đai. Vì vậy, đã đến lúc phải thay đổi tư duy canh tác nông nghiệp theo hướng bền vững, đây là bước đi đúng đắn trong xu thế hiện nay.

Ông Tiêu Ngọc Lợi nhìn nhận, việc chuyển mình canh tác theo quy trình thích ứng với biến đổi khí hậu, giảm phát thải khí nhà kính là xu thế tất yếu, nâng cao lợi nhuận, phúc lợi cho người nông dân trồng lúa. Vì thế, đề án 1 triệu héc-ta chuyên canh lúa chất lượng cao, phát thải thấp gắn với với tăng trưởng xanh vùng ĐBSCL sẽ là cơ hội để nâng cao hơn nữa thương hiệu, giá trị ngành hàng lúa gạo trên thị trường. Ngoài ra, khi thực hiện quy trình canh tác giảm được phát thải khí nhà kính người dân sẽ có thêm thu nhập từ bán tín chỉ Carbon.

"Làm lúa chất lượng cao chúng tôi nâng được giá trị sản phẩm để bán xuất khẩu ra nước ngoài, mình giảm được khí thải nhà kính đem lại hiệu quả kinh tế cao, tín chỉ Carbon cũng đem lại hiệu quả kinh tế riêng cho nông dân khá lớn. Ngoài ra, sản xuất ra lúa chất lượng cao thì có thương hiệu, có tên tuổi tất nhiên doanh nghiệp mua đi xuất khẩu cũng an tâm. Thứ hai trước trấu là đồ bỏ đi nhưng mà hiện giờ là vàng, rơm nếu mà tận dụng tốt cũng là vàng ở ngoài đồng" - ông Lợi chia sẻ.

Là một trong những đồng bằng lớn trên thế giới, là vựa lúa của Việt Nam, vùng ĐBSCL mỗi năm đóng góp tới 50% sản lượng lúa và trên 90% sản lượng gạo xuất khẩu và mang về giá trị hàng tỷ USD, tạo công ăn việc làm cho hàng triệu hộ nông dân. Mặc dù vị thế ngành hàng lúa gạo được khẳng định khi Việt Nam nằm trong những quốc gia xuất khẩu gạo lớn trên thế giới, không chỉ đảm bảo an ninh lương thực mà còn thể hiện trách nhiệm với các quốc gia không có thế mạnh về nông nghiệp. Tuy nhiên, giá lúa vẫn chưa đảm bảo đem lại thu nhập cho người dân bởi những thách thức từ biến đổi khí hậu đã gây ra những tác động tiêu cực đến sản xuất nông nghiệp của vùng.

Theo ông Trần Thái Nghiêm, Phó Giám đốc Sở NN&PTNT TP. Cần Thơ, trước tác động của biến đổi khí hậu, điều kiện thị trường, xu hướng người tiêu dùng thì việc thay đổi tư duy là xu thế tất yếu. Với diện tích tham gia đề án 1 triệu ha của cả vùng, Cần Thơ có khoảng 50.000 ha, tập trung ở những vùng chuyên canh lúa mà trước đây đã tham gia vào dự án VnSAT để làm “hạt nhân” trong quá trình thực hiện.

Ông Trần Thái Nghiêm cho biết: "Với mục tiêu, tên gọi của đề án, ngành sản xuất lúa gạo ở ĐBSCL sẽ có một bước tiến xa hơn về chất lượng, có thể chất lượng gồm nhiều nội hàm - chất lượng hạt gạo, vệ sinh an toàn thực phẩm, đặc biệt là một trong những giải pháp đặc biệt quan tâm đó là sự minh bạch, trách nhiệm trong quá trình sản xuất lúa, gạo. Điều đó cũng kỳ vọng hạt gạo trong vùng 1 triệu ha này sẽ hỗ trợ cho các doanh nghiệp mạnh dạn, yên tâm phát triển được đến các thị trường với xu hướng tiêu dùng yêu cầu ngày càng cao, trách nhiệm trong quá trình sản xuất".

Thực tế cho thấy, những năm gần đây mùa nước nổi ở mức thấp, hiện tượng nước biển dâng, mặn xâm nhập đã làm xáo trộn nghiêm trọng các hoạt động canh tác nông nghiệp của vùng ĐBSCL.

Theo PGS – TS Văn Phạm Đăng Trí, Viện trưởng Viện Nghiên cứu Biến đổi Khí hậu, Trường Đại học Cần Thơ, việc quản lý vùng đồng bằng theo hướng thuận thiên đã mở ra hướng đi mới cho cả vùng với Quyết định của Thủ tướng Chính phủ Phê duyệt Quy hoạch vùng đồng bằng sông Cửu Long thời kỳ 2021 - 2030, tầm nhìn đến năm 2050. Mục tiêu chung là phát triển vùng ĐBSCL đến 2030 trở thành trung tâm kinh tế nông nghiệp bền vững, năng động và hiệu quả cao, thích ứng biến đổi khí hậu.

Nhìn nhận từ quy hoạch vùng, PGS – TS Văn Phạm Đăng Trí cho rằng, với chính sách vĩ mô của Chính phủ, hy vọng các địa phương trong vùng có thể xác định được những định hướng phát triển nông nghiệp phù hợp với những thay đổi “chưa từng có trước đây”. Đồng thời, sự liên kết chặt chẽ giữa nhà nước, nhà khoa học, doanh nghiệp và người dân là cần thiết, đây là cơ hội để các hoạt động sản xuất nông nghiệp vùng ĐBSCL chuyển mình, trước hết là tạo được cuộc sống tốt đẹp cho người dân và sau đó là hội nhập sâu rộng vào chuỗi giá trị nông sản quốc tế.

"Cần triển khai các giải pháp khoa học hy vọng rằng sản xuất của chúng ta sẽ thân thiện với môi trường, hướng đến nền nông nghiệp thông minh, nông nghiệp xanh như Thủ tướng đã cam kết tại COP 26 và tiếp tục phủ khẳng định tại COP28 lần này chúng ta hướng đến nền nông nghiệp xanh, nông nghiệp thông minh. Ngoài ra, chúng ta cần nâng cao giá trị chuỗi nông sản, không chỉ chú trọng đến sản phẩm nông nghiệp chính, truyền thống, chúng ta chú trọng thêm nữa phụ phẩm trong sản xuất nông nghiệp như là một dạng tài nguyên quan trọng, và nguồn tài nguyên này cần được quản lý và sử dụng hiệu quả hơn trong tương lai" - PGS – TS Văn Phạm Đăng Trí cho biết.

Còn theo ông Nguyễn Như Cường, Cục trưởng Cục trồng trọt - Bộ NN&PTNT, doanh nghiệp không thể liên kết với từng hộ nông dân, mà từng hộ nông dân cũng không thể liên kết với doanh nghiệp. Vì vậy, điều quan trọng trong mắt xích này chính là tổ hợp tác, HTX làm cầu nối với doanh nghiệp để đảm bảo chuỗi cung ứng, đảm bảo lợi ích hài hòa giữa các bên cùng phát triển.

Ông Cường cho biết thêm: "Đề án 1 triệu ha lúa chất lượng cao phát triển bền vững, thích ứng với biến đổi khí hậu giảm phát thải khí nhà kính gắn với tăng trưởng xanh với mong muốn và mục đích có những cơ chế, chính sách phù hợp để chúng ta tạo sự tham gia của doanh nghiệp trong chuỗi giá trị và tạo ra chuỗi giá trị phát triển ngành hàng lúa gạo Việt Nam ở vùng ĐBSCL một cách bền vững".

Điều dễ nhận thấy là Đề án 1 triệu ha lúa chất lượng cao vùng ĐBSCL phải đảm bảo được đa giá trị, nâng cao thu nhập cho người nông dân, đó là sản xuất lúa phải mang lại công bằng xã hội, hài hòa về thu nhập, lợi ích. Đây có lẽ là điều cần phải kiên trì thực hiện trong thời gian dài.

Trong phần hai của loạt bài, nhóm phóng viên VOV sẽ phân tích rõ hơn về khâu tổ chức sản xuất, thay đổi tư duy từ sản xuất nông nghiệp sang kinh tế nông nghiệp, liên kết giữa nông dân, hợp tác xã, doanh nghiệp nhằm tạo ra chuỗi giá trị lúa gạo bền vững, đảm bảo an ninh lương thực và giảm phát thải khí nhà kính.