Một sự trùng hợp của lịch sử là tháng 6 này tròn 110 năm ngày Bác Hồ ra đi tìm đường cứu nước (5/6/1911-5/6/2021) và cũng tháng 6 này nền báo chí cách mạng Việt Nam do Người sáng lập chạm mốc 96 năm hình thành và phát triển. Trên hành trình “ba mươi năm bôn ba hải ngoại” ngày ấy, vị lãnh tụ thiên tài của cách mạng Việt Nam không chỉ tìm ra được con đường cứu nước cho dân tộc mà còn tìm ra được thứ vũ khí sắc bén trong công cuộc đấu tranh vì hòa bình độc lập, đó là báo chí.

Những ngày đầu Người đặt chân lên đất Pháp cũng là những tháng ngày đầu tiên tiếp cận với báo chí, nhưng rất nhanh chóng, nhà cách mạng trẻ Nguyễn Ái Quốc đã dùng báo chí như một thứ vũ khí hỗ trợ đắc lực cho mục tiêu cao cả của mình.

Từ thuở ban đầu “Viết rất khó khăn”

Năm 1917, sau những năm tháng bôn ba tại Mỹ, Anh… người thanh niên yêu nước Nguyễn Tất Thành trở về đất Pháp. Chính trong những ngày tháng này, Nguyễn Tất Thành hiểu rằng muốn tiếng nói, tư tưởng của mình được biết đến, không gì tốt hơn, hiệu quả hơn là thông qua phương tiện báo chí. Thuở mới đặt chân lên đất Pháp, Nguyễn Tất Thành - Nguyễn Ái Quốc chưa phải là người giỏi tiếng Pháp. Nhưng với nhà cách mạng trẻ, đã quyết thì phải làm cho bằng được. Người tích cực học tiếng Pháp, bằng đủ mọi cách, học từ sách tới thông qua tiếp xúc hàng ngày, đích đến cuối cùng là vận dụng thành thạo ngôn ngữ Pháp. Để tranh thủ tối đa quỹ thời gian, vừa tự học tiếng Pháp, Nguyễn Ái Quốc vừa song song học viết báo. Sự học này cũng gian nan không kém.

Trần Dân Tiên trong cuốn “Những mẩu chuyện về đời hoạt động của Hồ Chủ tịch” đã kể lại buổi đầu học viết báo của Nguyễn Ái Quốc như sau: “Ông Nguyễn nói thật là mình còn kém tiếng Pháp. Người Chủ bút nói: “Điều đó không ngại, có thế nào anh viết thế ấy. Tôi sẽ chữa bài của anh trước khi đưa in. Anh không cần viết dài; năm, sáu dòng cũng được”. Ông Nguyễn bắt đầu viết rất khó khăn. Tin tức về Việt Nam, ông không thiếu, ông thiếu nhất là văn Pháp, ông Nguyễn viết làm hai bản, gửi cho tòa báo một bản, giữ lại một bản. Ông hết sức vui sướng khi thấy bài viết đầu tiên của mình được đăng lên báo. Ông đọc lại bài báo đã in, so sánh và sửa chữa. Ông kiên nhẫn làm theo cách ấy (…). Và ông thành công. Ông bắt đầu vào làng báo từ đó”.

Khổ luyện, kiên trì là một phần, nhưng có thể thể gọi là sự may mắn hay “duyên trời định” cho nhà cách mạng Nguyễn Ái Quốc khi chính trong những ngày đầu học viết báo, trên đất khách quê người xa lạ ấy, Nguyễn Ái Quốc đã có những sự chỉ dẫn quý giá từ bạn bè, đồng nghiệp. Không nhiều người biết rằng, một trong những người đầu tiên tận tình chỉ dẫn Nguyễn Ái Quốc trong những ngày đầu làm báo trên đất Pháp là Jean Laurent Frederick Longuet - cháu ngoại của Karl Marx. Cũng chính ông Jean Laurent Frederick Longuet thời kỳ ấy đang là Chủ nhiệm báo Populaire (Dân chúng), cơ quan của Đảng Xã hội Pháp, là người bất ngờ đưa ra lời mời Nguyễn Ái Quốc cộng tác viết bài cho báo, khuyến khích thuyết phục nhà cách mạng Việt Nam rằng đó là cách làm cho nhân dân Pháp hiểu rõ về sự thật bất công ở Việt Nam.

Có nhiều tư liệu còn cho biết, Nguyễn Ái Quốc còn được ông Marcel Cachin, chủ bút báo L' Humanité (Nhân đạo) - cơ quan ngôn luận của Đảng Cộng sản Pháp mời cộng tác. Ngoài ra, Người cũng được ông Gaston Monmousseau, Thư ký Tổng Liên đoàn Lao động Pháp, chủ bút báo La Vie d'Ouvriers (Đời sống thợ thuyền) chỉ dẫn cho cách viết báo, bắt đầu từ những mẩu tin cho mục “Tin tức vắn” trên báo La Vie d'Ouvriers.

Đến những bài báo đầu tiên

Những đúc kết, trải nghiệm từ những mẩu tin tưởng chừng bé nhỏ ấy, từ những hướng dẫn tận tình của đồng nghiệp, bạn bè người Pháp, cây bút Nguyễn Ái Quốc ngày càng trở nên vững vàng. “Tâm địa thực dân”, “Vấn đề dân bản xứ” hay “Yêu sách của nhân dân An Nam”… được xem là những bài báo “tầm vóc” đầu tiên của nhà báo Nguyễn Ái Quốc. Bài “Yêu sách của nhân dân An Nam” mà Nguyễn Ái Quốc ký tên đề gửi các đại biểu các nước dự Hội nghị Versailles năm 1919 đã đồng thời được đăng lên 2 tờ báo xuất bản ở Paris là l’Humanité và le Populaire de Paris cùng ngày 18/6/1919. Bài “Vấn đề dân bản xứ ở Đông Dương” đăng trên báo L’Humanité - cơ quan ngôn luận của Đảng Cộng sản Pháp số ra ngày 2/8/1919…

Và ngay từ những bài báo đầu tiên ấy, cây bút Nguyễn Ái Quốc với văn phong và lý lẽ sắc bén đã ngay lập tức thu hút được sự chú ý đặc biệt của độc giả trên đất Pháp. Về sau này, nhiều nhà nghiên cứu đã đồng nhất rằng, các tác phẩm báo chí của Nguyễn Ái Quốc viết trong thời gian hoạt động ở Pháp (1919-1923) thể hiện tinh thần phê phán chủ nghĩa đế quốc, thực dân Pháp và đòi tự do, bình đẳng cho người lao động, đòi quyền độc lập, tự quyết cho các nước thuộc địa.

Sáng lập tờ báo của riêng mình và xác lập “phong cách báo chí Nguyễn Ái Quốc”  

Không chỉ là học viết báo, viết thế nào cho hay, cho sắc, cũng vẫn với quyết tâm “dùng báo chí làm vũ khí tư tưởng sắc bén”, ngay từ những ngày đầu làm báo trên đất Pháp, Nguyễn Ái Quốc sớm nhận ra rằng, để có thể sử dụng vũ khí ấy một cách  hiệu quả hơn nữa, thì cần thiết phải tự lập nên một tờ báo riêng. Trong cuốn Những mẩu chuyện về đời hoạt động của Hồ Chủ tịch có đoạn hé mở về điều này: “Để mở rộng tuyên truyền đến các thuộc địa, ông Nguyễn cùng các đồng chí của ông ra tờ báo Người cùng khổ - Le Paria do ông là chủ bút kiêm chủ nhiệm. Ông Nguyễn được mọi người cử ra làm cho tờ báo chạy. Vì vậy, ông kiêm cả viết, chủ nhiệm, chủ bút, chữa bài, thủ quỹ, xuất bản và liên lạc”.

Năm 1921, Nguyễn Ái Quốc cùng một số chính khách thành lập Hội Liên hiệp Thuộc địa thì năm 1922, họ lại cùng nhau lập ra tờ báo Le Paria (Người cùng khổ) là cơ quan ngôn luận của Hội. Nhưng ít người biết rằng, để có thể được sự ra đời của Le Paria, Nguyễn Ái Quốc đã phải vượt qua những trở lực không dễ dàng. Chuyện kể rằng, trong một cuộc họp của Ban Thường vụ Hội liên hiệp thuộc địa, Nguyễn Ái Quốc đề nghị mỗi người tham gia sẽ đóng cổ phần là 100 phơ răng để hùn vốn ra báo. Nhưng, không phải ai cũng hưởng ứng việc đóng góp tài chính này, tuy nhiên, vẫn với sự quyết liệt vốn có, Nguyễn Ái Quốc vẫn tìm mọi cách xoay xở để xuất bản Le Paria bằng được. Thậm chí, Chủ nhiệm, chủ bút Nguyễn Ái Quốc đã từng thảo lá thư kêu gọi gửi nhân dân các nước thuộc địa, vừa để “PR cho Người cùng khổ” vừa “kêu gọi độc giả thống thiết”: “Tại sao lại là Người cùng khổ?” - “Người cùng khổ là tờ báo đầu tiên có mục đích thực hiện nhiệm vụ đoàn kết nhân dân các nước thuộc địa với nhau, đoàn kết nhân dân các nước thuộc địa với nhân dân chính quốc đấu tranh chống kẻ thù chung… Hãy gia nhập Hội hợp tác Người cùng khổ và hãy đặt mua dài hạn báo Người cùng khổ”.

Khó khăn chồng khó khăn, cả về nhân lực lẫn tài chính, lẫn nhiều áp lực khác, nhưng cuối cùng quyết tâm của Chủ nhiệm, chủ bút Nguyễn Ái Quốc đã gặt hái được “trái ngọt”. Ngày 1/4/1922, Le Paria (Người cùng khổ) xuất bản số báo đầu tiên bằng ba thứ tiếng Pháp, Ả rập và Trung Quốc. Từng nhọc nhằn tìm chi phí để ra báo, giờ Chủ nhiệm, chủ bút kiêm phát hành Nguyễn Ái Quốc lại nhọc nhằn, tìm cách phát hành từng tờ báo. Chuyện kể rằng: Le Paria ban đầu gửi bán ở các sạp báo không chạy mấy. Nguyễn Ái Quốc bèn làm cách khác. Ông mang báo đến các buổi mít tinh phát cho dân chúng, rồi lên diễn đàn nói: “Các bạn thân mến, báo Người cùng khổ phát không nhưng tôi hết sức cảm ơn nếu các bạn vui lòng quyên góp giúp ít nhiều để giúp chúng tôi trả tiền in. Một xu, một quan, nhiều ít cũng tốt”.

Mặc dù báo Người cùng khổ chỉ xuất bản được 4 năm, từ tháng 4/1922 đến tháng 4/1926, ra được 38 số, mỗi kỳ xuất bản trên dưới 5.000 bản nhưng thực sự, như nhìn nhận của nhiều sử gia, Le Paria đã vạch trần chính sách đàn áp, bóc lột dã man của chủ nghĩa đế quốc nói chung và đế quốc Pháp nói riêng, thúc đẩy các dân tộc bị áp bức nổi dậy đấu tranh cách mạng.

Cũng vì vừa chạy vạy lo kinh phí, lo phát hành, những ngày ấy, Nguyễn Ái Quốc vẫn phải viết báo, số nào gần như Người cũng viết. Có những số báo Nguyễn Ái Quốc viết đến 3-4 bài. Không những viết cho “báo nhà” Le Paria, Nguyễn Ái Quốc còn viết cho rất nhiều tờ báo khác như L’Humanité, La Vie Ouvrière… Được trui rèn trong những tháng ngày gian khó ấy, rất nhanh, Nguyễn Ái Quốc đã lập nên phong cách báo chí mang tên mình. Nói như luật sư Max Clainville Blonconrt: “Nguyễn Ái Quốc đã đóng góp rất nhiều cho tờ báo… Tất cả những bài và tranh ký tên Nguyễn Ái Quốc trên báo Le Paria mang một màu sắc đặc biệt: đó là tinh thần đấu tranh cách mạng triệt để và quyết tâm chống chủ nghĩa thực dân. Xem, đọc bài và tranh đó người ta thấy rõ tác giả có một tinh thần tiến công rất chủ động và rất thông minh”…

Ngay từ những ngày đầu viết báo trên đất Pháp ấy, Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh đã thực sự thành công trong việc sử dụng “báo chí là vũ khí sắc bén” trong hành trình cách mạng của mình./.