Trong một thông báo trên mạng xã hội, Tổng thống Mỹ Donald Trump thông báo ông tiếp đón các lãnh đạo của Armenia và Azerbaijan trong ngày 8/8 (theo giờ Mỹ), một sự kiện mà ông gọi là “Hội nghị thượng đỉnh hòa bình lịch sử”, nhằm chấm dứt cuộc xung đột kéo dài hàng thập niên giữa hai quốc gia ở khu vực Nam Caucasus.

Giới chức Mỹ tin rằng một thỏa thuận hòa bình giữa Armenia và Azerbaijan có thể mở đường cho việc Baku tham gia các Hiệp định Abraham – loạt thỏa thuận bình thường hóa quan hệ giữa Israel và một số quốc gia Hồi giáo do ông Trump làm trung gian nhiệm kỳ đầu.

Dù chi tiết của thỏa thuận được Mỹ hậu thuẫn giữa Armenia và Azerbaijan vẫn chưa được công bố, nhưng một điểm mấu chốt trong thỏa thuận đang được gọi là “Tuyến đường Trump vì Hòa bình và Thịnh vượng Quốc tế” (TRIPP), hay ngắn gọn hơn là “Cây cầu Trump”.

Dự án tiềm năng này nhằm kết nối phần đất liền của Azerbaijan với vùng lãnh thổ tách rời Nakhchivan qua lãnh thổ Armenia, theo tuyến đường gây tranh cãi được gọi là “hành lang Zangezur” ở Azerbaijan và “đường Syunik” ở Armenia.

Thỏa thuận nói trên diễn ra trong bối cảnh khu vực Nam Caucasus đang thay đổi nhanh chóng, khi Azerbaijan vào năm 2023 phát động một cuộc tấn công chớp nhoáng giành quyền kiểm soát khu vực tranh chấp Nagorno-Karabakh, chấm dứt 30 năm tồn tại của chính quyền ly khai do Armenia hậu thuẫn. Sau thất bại này – và cả những tổn thất nặng nề trong cuộc chiến năm 2020 – Armenia đang xem xét lại vị thế khu vực của mình, bao gồm cả liên minh với Nga và quan hệ đối đầu lịch sử với Thổ Nhĩ Kỳ.

Kết nối lợi ích Mỹ với Nam Caucasus

Tổng thống Trump công khai kỳ vọng sẽ nhận được sự ghi nhận quốc tế cho các sáng kiến hòa bình do ông thúc đẩy. Ông từng đạt tiến triển trong việc thúc đẩy các thỏa thuận giữa Serbia và Kosovo, Cộng hòa Dân chủ Congo và Rwanda, Campuchia và Thái Lan, cũng như Ấn Độ và Pakistan – dù vai trò thực sự của Nhà Trắng trong khủng hoảng ở Nam Á vẫn gây tranh cãi.

Tuy nhiên, với hai cuộc xung đột đẫm máu nhất hiện nay là xung đột Nga - Ukraine và cuộc chiến Israel - Hamas thì ông Trump chưa đạt được đột phá đáng kể.

Theo nhà nghiên cứu Ali Mammodov tại Đại học George Mason, sự can thiệp ngoại giao của Tổng thống Trump tại Nam Caucasus là một tính toán rõ ràng.

“Việc Mỹ tham gia vào hành lang Zangezur phản ánh xu hướng ngoại giao dựa trên lợi ích và giao dịch mà ông Trump ưa chuộng ở nhiều khu vực khác”, ông Mammodov nói.

“Với Tổng thống Trump, việc đứng sau một dự án như vậy cho thấy ông có thể hiện thực hóa lợi ích hòa bình một cách rõ ràng – một thành tựu về cơ sở hạ tầng gắn liền với tên tuổi của ông, tương tự như Hiệp định Abraham”, chuyên gia Đại học George Mason nhận định.

Ông Mammodov cũng chỉ ra một số lợi ích mà cả Armenia và Azerbaijan có thể thu được: Thứ nhất, dự án giúp cân bằng ảnh hưởng của Nga và Iran, giúp hai nước đa dạng hóa đối tác. Thứ hai, nếu được thiết kế hợp lý, tuyến đường này có thể trở thành một phần của mạng lưới kết nối toàn cầu – gắn kết Nam Caucasus với các tuyến thương mại quốc tế qua Hành lang Trung Á.

Những chi tiết quyết định

Joshua Kucera, chuyên gia cấp cao tại Nhóm Khủng hoảng Quốc tế, nhận định chính quyền ông Trump đang tìm kiếm một “chiến thắng dễ dàng” trong công cuộc kiến tạo hòa bình, sau những thất vọng ở Ukraine và Gaza.

Tuy nhiên, ông lưu ý còn nhiều điểm mù về cách thực thi thỏa thuận Armenia – Azerbaijan, đặc biệt là tuyến giao thông TRIPP – vốn rất nhạy cảm.

“Về nguyên tắc, Azerbaijan muốn một hành lang giao thông không bị Armenia can thiệp để kết nối với Nakhchivan. Ngược lại, Armenia cũng yêu cầu có quyền đi lại qua Nakhchivan – đây là tuyến đường nhanh nhất để nối giữa miền bắc và nam Armenia”, ông Kucera nói.

Giám đốc Trung tâm Dân chủ và An ninh Khu vực ở Armenia, Tigran Grigoryan, cho rằng việc ông Trump đưa được Thủ tướng Armenia Nikol Pashinyan và Tổng thống Azerbaijan Ilham Aliyev đến Nhà Trắng “được xem là một chiến thắng chính sách đối ngoại nhanh chóng”.

Tuy nhiên, ông cũng nhấn mạnh các chi tiết cụ thể của đề xuất do Mỹ hậu thuẫn là rất quan trọng.

“Azerbaijan đòi quyền lưu thông không bị cản trở cho người dân và hàng hóa tới Nakhichevan – tức là không bị Armenia kiểm soát. Trong khi đó, Armenia đồng ý nối lại giao thông, nhưng yêu cầu toàn quyền chủ quyền, toàn vẹn lãnh thổ và quyền pháp lý trên tuyến đường – đồng thời nhấn mạnh tính hai chiều/có đi có lại: nếu Azerbaijan được quyền đi qua lãnh thổ Armenia theo chế độ đơn giản, thì Armenia cũng phải được quyền đi qua Nakhchivan theo các nguyên tắc tương tự”, ông Grigoryan giải thích.

Thay đổi cục diện ở Nam Caucasus

Dù thỏa thuận có hình thức ra sao, tác động của nó chắc chắn sẽ vượt ra ngoài Armenia và Azerbaijan, và ảnh hưởng đến 3 quốc gia láng giềng: Nga, Iran và Thổ Nhĩ Kỳ.

Một thỏa thuận hòa bình do Mỹ làm trung gian giữa Armenia và Azerbaijan có thể làm thay đổi cục diện Nam Caucasus – khu vực sản xuất năng lượng nằm sát cạnh Nga, Thổ Nhĩ Kỳ và Iran.

“Các cường quốc khu vực đều coi Nam Caucasus là vùng ảnh hưởng chiến lược của họ, nên mọi động thái của Mỹ – nhất là khi gắn với ông Trump – sẽ bị soi xét kỹ lưỡng”, Mammodov nói.

Armenia và Azerbaijan nằm ở giao lộ chiến lược giữa Á và Âu, từng nằm dưới sự kiểm soát của các đế chế Ba Tư, Ottoman và Nga tại nhiều thời điểm khác nhau trong lịch sử. Sau khi độc lập khỏi Liên Xô năm 1991, hai nước bắt đầu cuộc chiến đầu tiên ở Nagorno-Karabakh.

Trong mối quan hệ với Thổ Nhĩ Kỳ, Armenia đến nay vẫn đòi Ankara công nhận nạn diệt chủng người Armenia thời Thế chiến thứ nhất – điều hầu hết các quốc gia đều thừa nhận.

Ngược lại, Azerbaijan đã thắt chặt quan hệ với Thổ Nhĩ Kỳ trong 3 thập kỷ qua. Các drone Thổ Nhĩ Kỳ đóng vai trò then chốt trong các chiến thắng quân sự năm 2020 và 2023, góp phần làm sụp đổ nước cộng hòa ly khai Artsakh và khiến Armenia tạm ngừng tham gia Tổ chức Hiệp ước An ninh Tập thể (CSTO) do Nga đứng đầu.

Trong khi đó, Nga và Iran có những lợi ích riêng tại khu vực – đặc biệt liên quan đến Hành lang Vận tải Quốc tế Bắc – Nam, tuyến đường sắt “chống trừng phạt” nối Ấn Độ đến Nga. Cái gọi là  “Cây cầu Trump” nếu được xây dựng gần biên giới Armenia – Iran, có thể phá vỡ kế hoạch này.

Kucera nhận định: “Iran và Nga chắc chắn lo ngại về sự hiện diện của Mỹ – nhất là về an ninh. Tuyến đường này lại đi sát biên giới Iran, nên sự hiện diện của Mỹ ở đó càng nhạy cảm hơn”.

Ông cho rằng Thổ Nhĩ Kỳ, ngược lại, rất hào hứng với các tuyến vận kết nối khu vực phía Đông thông qua Armenia và Azerbaijan.

Ai được, ai mất?

Grigoryan cho rằng Thổ Nhĩ Kỳ là bên duy nhất trong ba cường quốc khu vực sẵn sàng ủng hộ đề xuất của Mỹ, và nước này đã bắt đầu xây dựng tuyến đường sắt nối thành phố Kars ở phía Đông với tỉnh Nakhchivan.

Ngược lại, ông nói Iran sẽ phản đối mạnh mẽ bất cứ điều gì đe dọa đến tuyến đường dọc biên giới với Armenia. Tehran xem việc Armenia bị suy yếu chủ quyền ở đây là mối đe dọa trực tiếp đến biên giới phía bắc và hành lang Bắc – Nam, vốn là tuyến đường kết nối Iran với châu Âu qua lãnh thổ Armenia.

Ngoài ra, mối quan hệ giữa Azerbaijan và Israel ngày càng thân thiết cũng khiến Iran lo ngại và đang tìm cách làm dịu quan hệ với Baku.

Đối với Nga, tình hình còn nhạy cảm hơn. “Bất kỳ thành công nào của Mỹ trong sáng kiến này sẽ là đòn giáng mạnh vào vị thế của Nga tại khu vực”, ông Grigoryan nói.

Bà Olesya Vartanyan, chuyên gia về xung đột và an ninh tại Nam Caucasus đồng tình: “Động thái của Mỹ đang giúp Armenia và Azerbaijan tiến gần hơn tới hòa bình – và nó cũng cho thấy Nga đang mất dần ảnh hưởng tại Nam Caucasus, một xu hướng đã bắt đầu từ lâu và bị đẩy nhanh sau khi Nagorno-Karabakh sụp đổ giữa lúc xung đột Nga-Ukraine bùng phát”.

Lãnh đạo Mỹ-Nga sắp hội đàm trực tiếp, Ukraine lại đứng ngoài cuộc chơi?

VOV.VN - Tổng thống Donald Trump hôm 7/8 khẳng định, cuộc gặp giữa Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky và Tổng thống Nga Vladimir Putin không phải là điều kiện tiên quyết để ông tổ chức hội đàm trực tiếp với nhà lãnh đạo Nga.