Do sự ảnh hưởng của âm nhạc Tây phương, các hình thức âm nhạc không chỉ dừng ở các ca khúc trữ tình mà thậm chí còn có sự xuất hiện sớm hơn của các bản hành khúc hướng đạo hay các bài viết theo nhịp quân hành, mà bài hát ảnh hưởng có tính chính thống nhất chính là quốc ca Pháp, La Marseillaise, ra đời như kết quả của cuộc Cách mạng tư sản Pháp 1789. Đây cũng là bài hát có tính “nguyên mẫu” cho các bản quốc ca trên thế giới gắn liền với ý niệm về quốc gia dân tộc (nation-state) lan truyền trong thế kỷ 19. Những tư tưởng được nhà nước Pháp tuyên ngôn từ kết quả của cuộc cách mạng - “tự do, bình đẳng, bác ái” - đã xuất cảng sang các thuộc địa, trong đó có xứ Đông Dương thuộc Pháp.

Nhà văn Nguyễn Trương Quý - Ảnh: Bá Ngọc

Những thanh thiếu niên Việt Nam hát những bài hành khúc như quốc ca Pháp hay các bài hát hướng đạo bằng tiếng Pháp không khó để nhận thấy các tư tưởng tự do dân chủ phương Tây trong đó cũng xứng đáng dành cho đồng bào của mình. Khi họ dịch lời gốc ra tiếng Việt, đặt lời ta cho điệu Tây, và hát những lời ca này lên bằng ngôn ngữ mẹ đẻ, họ đã tạo ra một cảm giác mới mẻ, nếu như không nói là kích thích một ý niệm dân tộc rõ nét thông qua phương tiện ngôn ngữ và âm nhạc.

Cuộc ra mắt những bài hát tân nhạc cuối thập niên 1930 nằm trong một khung cảnh lớn hơn của những cuộc vận động văn hóa, xã hội Việt Nam. Những sự thay đổi này liên quan đến bối cảnh chính trị lúc bấy giờ, gắn với những biến động ở chính quốc khi Mặt trận Bình dân của các đảng cánh tả Pháp nắm quyền và phong trào ánh xạ của nó ở Đông Dương là Mặt trận Dân chủ Đông Dương, một diễn đàn chính trị mà những người cộng sản lần đầu ra mắt công khai, sau những năm bị đàn áp nặng nề trước đó.

Tuy nhiên, tình thế này chỉ tồn tại trong thời gian ngắn trước khi Chiến tranh thế giới lần thứ Hai bùng nổ. Nước Pháp bại trận và đầu hàng Đức quốc xã. Chính quyền thuộc địa dưới sự chi phối của chính phủ thân phát xít ở chính quốc cũng như sự khống chế về quân sự của quân phiệt Nhật ở Đông Dương, siết lại các diễn ngôn chính trị, đồng thời tạo ra một hệ tư tưởng mới về “cách mạng quốc gia”, tiến hành các phong trào thể thao và văn hóa thu hút giới trẻ, nhằm cạnh tranh với ảnh hưởng của Nhật, và nhất là hạn chế tác động của các lực lượng giải thực trỗi dậy.

Bối cảnh này dẫn tới nảy sinh một mối bận tâm trong thanh niên Việt Nam về lịch sử và địa chính trị đất nước. Tân nhạc, kịch nói, thi đấu thể thao, xây dựng nhà ở kiểu mới và truyền bá việc học chữ quốc ngữ cho người nghèo là vài trong số những hoạt động sôi nổi với sự chủ trương của một số hội đoàn văn hóa giáo dục. Những bài hát tân nhạc là một phương tiện gọn nhẹ, dễ truyền bá, kết hợp giữa lời ca mang tính văn học với giai điệu kiểu phương Tây quyến rũ thanh niên, trở thành sản phẩm báo hiệu vị thế đi đầu trong cuộc tập hợp lực lượng.

Bên cạnh những bài hát tình yêu khắc họa ý thức về cái tôi cá nhân trong vùng ảnh hưởng của Thơ Mới và văn xuôi lãng mạn, những bài hát yêu nước cũng được viết ra trong khí quyển của chủ nghĩa dân tộc, một ý niệm trỗi dậy từ nhận thức về quốc gia dân tộc mà chính người Pháp có sẵn trong hệ tư tưởng cách mạng Pháp của họ. Đây cũng chính là những bài hát có ảnh hưởng đến đám đông trẻ tuổi, được gọi chung bằng cái tên “những bài hát thanh niên - lịch sử”. Những đám đông này có những nhóm âm nhạc dẫn đường. Thành lập vào đầu thập niên 1940, Ban âm nhạc Tổng hội Sinh viên Đại học Đông Dương đã trở thành một hạt nhân quan trọng của trào lưu sáng tác tân nhạc, cùng với nhóm Đồng Vọng ở Hải Phòng hay các nhóm nhạc sĩ trẻ đầu tiên của tân nhạc như Tricéa, Myosotis ở Hà Nội.

Những bài hát ái quốc được viết ra trong nửa đầu thập niên 1940 của các ban nhóm trên hay các cá nhân đã trở thành phương tiện đóng góp cho cao trào giải phóng dân tộc năm 1945, trong đó một số bài đã trở thành nghi thức của quốc gia mới: những bản quốc ca.