Phát lộ 1.000 bậc đá ở phía nam Hoành Sơn quan

Ông Trần Quang Trung, Phó Chủ tịch UBND huyện Quảng Trạch chia sẻ, được người dân ở xã Quảng Đông thông tin, chính quyền địa phương đã tổ chức khảo sát một lối mòn được xếp bằng các bậc đá, chồng xen kẽ lên nhau, vừa dấu chân đi, nối từ đền Thánh mẫu Liễu Hạnh lên di tích Hoành Sơn quan.

Con đường đá này đã bị phủ lấp bởi cỏ cây suốt mấy chục năm qua. Con đường này dài hơn 1km với hơn 1.000 bậc đá cổ, được xây dựng dưới thời nhà Nguyễn, cách ngày nay khoảng 200 năm.

Điểm khởi đầu của con đường đá cổ nằm tại bia Hạ Mã, trước cổng đền Thánh mẫu Liễu Hạnh (xã Quảng Đông, huyện Quảng Trạch). Đường men theo triền núi, xuyên qua khu rừng rậm rạp, dẫn lên đỉnh đèo Ngang - nơi tọa lạc Hoành Sơn quan, một công trình lịch sử quan trọng.

Dọc đoạn đường này còn có những ngôi mộ dựng lên bằng đá để đánh dấu nấm mộ. Có thể đây là mộ của những binh lính canh cổng Hoành Sơn quan ngày xưa nằm lại được chôn cất tại chỗ và xây nấm mộ bằng đá, ông Trung cho biết thêm.

Ngược dòng lịch sử, vào nhiều thế kỷ trước, trên con đường “Thiên lý Bắc Nam”, khi đi từ địa phận tỉnh Hà Tĩnh sang tỉnh Quảng Bình hoặc ngược lại, các bậc tiền nhân phải men theo các bậc đá trên con tuyến độc đạo này để vượt đỉnh Hoành Sơn hiểm trở.

Sau này, khi tuyến đường hiện đại vượt đèo Ngang được xây dựng vào thời Pháp thuộc, con đường mà tiền nhân đi lại ngày xưa ít người qua lại và theo thời gian bị vùi lấp bởi cây cỏ dại.

Phó Chủ tịch UBND huyện Quảng Trạch cho biết, việc khôi phục con đường “Thiên lý Bắc Nam” mang ý nghĩa rất lớn trong công tác bảo tồn phát huy giá trị văn hóa, lịch sử ở di tích đền Thánh mẫu Liễu Hạnh nhằm phục vụ tín ngưỡng của người dân, tạo nên điểm đến ấn tượng cho du khách thập phương trong hành trình du lịch văn hóa, lịch sử, tâm linh ở khu vực phía Bắc của tỉnh.

Sau khi tham quan, chiêm bái đền Thánh mẫu Liễu Hạnh, du khách có thể đi trên những bậc đá của con đường xưa để trải nghiệm và chiêm ngưỡng những cảnh quan kỳ vĩ ở đèo Ngang…

Khôi phục tuyến đường độc đạo

Cửa Hoành Sơn là một điểm quan trọng trấn giữ con đường “Thiên lý Bắc Nam” với cổng Hoành Sơn cao hơn 4m. Cửa được xây trên núi, xung quanh được xây dựng bằng đá. Phía trước có mở một cửa, bên tả bên hữu có tường ngăn, có trại lính.

Cùng thời điểm này, con đường “Thiên lý Bắc Nam” cũng được xây dựng giữa 2 mái núi Hà Tĩnh và Quảng Bình với mỗi bên mái núi có 1.000 bậc thang đá để khách bộ hành qua lại. Phần đất phía Quảng Bình (phía nam) thuộc xã Quảng Đông, huyện Quảng Trạch, phần đất phía Hà Tĩnh (phía bắc) thuộc xã Kỳ Nam, huyện Kỳ Anh.

Theo sử sách ghi lại, tháng 3.1833, vua Minh Mạng thiết lập cửa ải trên dãy Hoành Sơn nhằm kiểm soát dân chúng, phòng kẻ gian qua lại với tên gọi “Hoành Sơn quan” hay còn gọi là Cổng Trời, thuộc địa phận xã Quảng Đông, huyện Quảng Trạch (Quảng Bình). Khách bộ hành dọc đường “Thiên lý Bắc Nam” phải qua con đường duy nhất vắt qua Hoành Sơn này.

Sách Đại Nam thực lục chép: “Năm Minh Mạng thứ 14, quan Binh bộ xin đặt cửa quan ở Hoành Sơn, vua nghe lời tâu mà đặt tên là Hoành Sơn… Sau đó, vì thấy bộ Công nhiều việc, bèn sai thự (quyền) Bố Chính, Quảng Bình là Trần Văn Tuân chuyên coi mọi việc, vời Phú (là thự thị lang bộ Công Đoàn Văn Phú) về. Một tháng làm xong, phái một suất đội và 20 người lính Quảng Bình đến đóng giữ, một tháng một lần thay phiên nhau”.

Trong chuyến công tác tại Quảng Trạch (tháng 2.2024), ông Vũ Đại Thắng, Bí thư Tỉnh ủy tỉnh Quảng Bình đề nghị Sở VHTT và huyện Quảng Trạch phối hợp khôi phục hiện trạng tuyến đường thiên lý Bắc Nam nối từ Đền Thánh mẫu Liễu Hạnh lên đỉnh Hoành Sơn để phục vụ tín ngưỡng của người dân, tạo nên điểm đến ấn tượng cho du khách thập phương trong hành trình du lịch văn hóa, lịch sử, tâm linh ở khu vực phía Bắc Quảng Bình”. 

Viết về di tích Hoành Sơn quan, sách “Quảng Bình, thắng tích lục” đã ghi lại: Trên đèo có một cái luỹ cũ bằng đá của Lâm Ấp ngày xưa và một cái cửa bằng gạch xây từ năm Minh Mạng thứ 14 để làm chỗ sơn phòng. “Năm Minh Mạng thứ 14 (1833), xây ở trên đỉnh núi một cái cửa gọi là Hoành Sơn quan, hai bên cửa có tượng đá, một bên chạy vào núi, một bên chạy xuống biển. Ở đó đặt đồn lính canh phòng nghiêm ngặt.

Trong bài viết “Đèo Ngang gánh nặng hai vai”, sách Quảng Bình di tích và danh thắng đã viết: Hoành Sơn quan - cửa quan được xây dựng từ triều Minh Mạng với hai bức tường đá chạy theo hướng vô núi, xuống biển. Con đường ghép đá vượt qua “Hoành Sơn quan” từng in đậm dấu chân của biết bao danh nhân đất nước: Từ Lý Thường Kiệt, Lê Thánh Tông đến Nguyễn Du, Lê Quý Đôn, Cao Bá Quát, Bà Huyện Thanh Quan.

Nhắc tới về con đường đá này, sách Đồng Khánh dư địa chí cũng có chép: “Một đường dịch lộ phía nam giáp cửa Hoành Sơn quan ở Quảng Bình”.

Ông Nguyễn Chí Thắng, Bí thư Huyện ủy Quảng Trạch cho biết, việc khôi phục hiện trạng con đường “Thiên lý Bắc Nam” nối từ Đền Thánh mẫu Liễu Hạnh lên Hoành Sơn quan với hơn 1km và những bậc đá nguyên trạng sẽ giúp du khách có những trải nghiệm ấn tượng trong hành trình du lịch văn hóa, tâm linh ở khu vực bắc Quảng Bình…

Bên cạnh đó, dự kiến khu nhà của binh lính canh gác Hoành Sơn quan xưa cũng sẽ được phục dựng nhằm tạo không gian văn hóa xưa cho người dân, du khách tìm hiểu, trải nghiệm cha ông vượt Đèo Ngang như thế nào. Hoạt động tôn tạo này còn là cơ sở để đề nghị công nhận đoạn đường thiên lý qua đèo Ngang là di tích lịch sử.