cổng thông tin điện tử ĐÀI TIẾNG NÓI VIỆT NAM
Nhận diện những nút thắt ngoài thể chế
Cập nhật: 1 giờ trước
PGS.TS Nguyễn Bá Chiến: Cần quyết đoán về chiến lược và khẩn trương trong hành động
Người lãnh đạo trong kỷ nguyên mới phải hội tụ tối thiểu 8 tố chất
VOV.VN - Thực tế cho thấy, ngay cả khi luật đã thông và bộ máy đã được sắp xếp hợp lý, vẫn còn những lực cản khác khiến cải cách không đi vào cuộc sống - đó chính là những “nút thắt ngoài thể chế”.
Đất nước bước vào kỷ nguyên mới, việc tháo gỡ nút thắt thể chế là nhiệm vụ chiến lược ưu tiên hàng đầu cho cuộc cách mạng tinh giản bộ máy. Nói “nút thắt thể chế” với hàm ý những bất cập trong luật pháp, sự chồng chéo trong quản lý, phân cấp không hiệu quả hay sự cồng kềnh của bộ máy tổ chức.
Thực tế cho thấy, ngay cả khi luật đã thông và bộ máy đã được sắp xếp hợp lý, vẫn còn những lực cản khác khiến cải cách không đi vào cuộc sống. Đó chính là những “nút thắt ngoài thể chế” – những yếu tố phi chính thức thuộc về văn hóa, tâm lý và động lực xã hội, mà nếu không nhận diện và xử lý thì cải cách sẽ vẫn chỉ dừng lại ở văn bản.
Một trong những nút thắt lớn nhất là tâm lý “sợ sai” và văn hóa “xin–cho”. Ở nhiều nơi, cán bộ e ngại đưa ra quyết định vì lo rủi ro pháp lý hoặc sợ bị quy trách nhiệm, nhất là khi khung pháp luật chưa thật sự đồng bộ rõ ràng. Thay vì chủ động tìm giải pháp, người ta chọn thái độ trì hoãn hoặc đùn đẩy.
Quyền lực được trao thêm không đồng nghĩa với hành động mạnh mẽ hơn, trách nhiệm cao hơn mà đôi khi lại biến thành sự chậm trễ và nửa vời. Văn hóa “xin–cho” sẽ tự xuất hiện và không biến mất khiến quyền lực hành chính bị biến dạng: Quyết định không dựa trên nguyên tắc minh bạch, mà dựa trên quan hệ cá nhân, tạo ra sự bất bình đẳng trong tiếp cận cơ hội.
Đáng lo ngại hơn, thể chế phi chính thức – những luật bất thành văn, những chuẩn mực dựa trên quan hệ hay thói quen xã hội thường tồn tại song hành và nhiều khi lấn át thể chế chính thức. Khi “luật lệ trong phòng họp” khác với “luật chơi ngoài hành lang”, các nguyên tắc minh bạch dễ bị vô hiệu hóa bởi quan hệ thân hữu, nể nang hoặc lợi ích nhóm. Đây là mảnh đất nuôi dưỡng tham nhũng vặt, khiến người dân mất niềm tin vào cải cách, đồng thời làm méo mó ý nghĩa của những đổi mới.
Một nút thắt khác nằm ở tư duy nhiệm kỳ và tâm lý an toàn. Khi thời gian nắm giữ vị trí chỉ 1, 2 năm thậm chí dăm tháng, nhiều lãnh đạo địa phương hoặc đơn vị thường chọn cách làm “an toàn”, tránh rủi ro, hơn là thực hiện cải cách cho mục tiêu dài hạn có thể để lại dấu ấn nhưng cũng tiềm ẩn va chạm.
Tư duy “để nhiệm kỳ sau” trở thành lực cản vô hình, khiến cải cách bị chậm nhịp hoặc đứt gãy. Trong khi đó, những thách thức của đất nước từ đổi mới giáo dục, y tế đến chuyển đổi xanh, chuyển đổi số đều đòi hỏi tầm nhìn dài hạn và sự kiên định chính sách và thể chế hóa.
Thói quen hành chính cũ kỹ cũng là một nút thắt khó tháo gỡ. Nhiều cán bộ vẫn quen quy trình thủ công, giấy tờ, con dấu, gặp gỡ trực tiếp, ngay cả khi đã có dịch vụ công trực tuyến. Điều này làm chậm tiến độ và tạo kẽ hở cho nhũng nhiễu. Tâm lý “làm theo chỉ đạo”, thiếu tư duy chủ động và sáng tạo, khiến nhiều cơ quan chỉ làm tròn vai “truyền đạt” thay vì “giải quyết vấn đề”. Văn hóa công vụ như vậy khiến cải cách công nghệ hay tinh giản thủ tục dễ thành hình thức, không thay đổi được bản chất.
Điều rất quan trọng đó là thiếu niềm tin và sự đồng thuận xã hội. Khi người dân và doanh nghiệp chưa tin vào hiệu quả, minh bạch của cải cách, họ không hứng thú tham gia giám sát, ít phản hồi và thậm chí tìm cách “đi cửa sau” lách luật hoặc qua “cò” trung gian để được việc. Một nền văn hóa tuân thủ chưa hình thành vững chắc, khiến pháp luật trên thực tế không có sức mạnh như trên giấy. Ở chiều ngược lại, cán bộ công quyền cũng thiếu thói quen lắng nghe và đối thoại, làm gia tăng khoảng cách giữa nhà nước và xã hội.
Ngoài ra, còn có nút thắt ở năng lực mềm và động lực làm việc. Nhiều cán bộ có bằng cấp nhưng khi được điều về xã thiếu kỹ năng giao tiếp, thuyết phục, hợp tác với các bên, trong khi một số người khác có năng lực nhưng dễ mất động lực vì môi trường làm việc cứng nhắc, chế độ đãi ngộ chưa tương xứng, ít cơ hội thăng tiến theo năng lực. Khi động lực cá nhân không gắn với hiệu quả công việc, cải cách khó có thể tạo ra sự chuyển động thực chất.
Nhìn từ góc độ hệ thống, những nút thắt ngoài thể chế này chính là phần “bóng mờ” của cải cách mà không dễ đo đếm bằng luật, nghị định, nhưng lại chi phối trực tiếp đến việc chính sách có được thực thi hay không.
Nhiều quốc gia đi trước đã rút ra bài học này. Singapore không chỉ cải cách pháp luật mà còn xây dựng văn hóa công vụ liêm chính, coi trọng trách nhiệm giải trình. Nhật Bản không chỉ phân quyền cho địa phương mà còn có cơ chế đánh giá và khen thưởng để cán bộ tuyến dưới dám làm, dám chịu trách nhiệm. Việt Nam cũng đang đi theo xu hướng này khuyến khích cán bộ dám nghĩ, dám làm nhưng vẫn chịu nhiều ràng buộc nên cán bộ vẫn còn không ít người e dè, không dám đối mặt với thách thức thực thi công vụ.
Điều cần rút ra là cải cách luật pháp và bộ máy tổ chức tuy quan trọng, nhưng sẽ không đủ nếu không song song xử lý những “nút thắt mềm”. Muốn làm được điều đó, cần nâng cao văn hóa công vụ, khuyến khích và bảo vệ người dám làm, thay đổi cách đào tạo và sử dụng cán bộ dựa vào năng lực thực, tạo động lực làm việc công bằng và minh bạch. Đồng thời, phải chú trọng xây dựng niềm tin xã hội thông qua đối thoại, minh bạch thông tin và khuyến khích người dân tham gia giám sát chính sách.
Cải cách thể chế, vì thế, không chỉ là câu chuyện của luật và bộ máy, mà còn là câu chuyện của con người, văn hóa và động lực xã hội. Nếu không nhận diện và tháo gỡ những nút thắt ngoài thể chế này, chúng ta có thể làm cho bộ máy gọn hơn, luật pháp rõ hơn, nhưng cải cách vẫn có thể ì ạch, người dân và doanh nghiệp đâu đó vẫn chưa cảm nhận được sự thay đổi lớn thực sự.
Nhận diện những nút thắt ngoài thể chế chính là để thấy rằng, muốn cải cách thành công, cần một tầm nhìn toàn diện: Vừa hoàn thiện luật pháp và tổ chức, vừa đồng thời thay đổi văn hóa công vụ, khơi dậy động lực xã hội và củng cố niềm tin của người dân. Chỉ khi đó, cải cách mới thật sự trở thành động lực phát triển.
VOV.VN - Dự thảo Luật Viên chức (sửa đổi) mở rộng quyền của viên chức, trong đó viên chức được xem xét loại trừ, miễn, giảm trách nhiệm trong các trường hợp cụ thể.
Từ khóa: thể chế, thể chế, tinh gọn bộ máy, phân cấp, phân quyền, văn hóa xin cho
Thể loại: Nội chính
Tác giả: ts. hoàng ngọc vinh
Nguồn tin: VOVVN
Chương trình đã phát
Nghe và xem trực tuyến
