Chuyển đổi số (CĐS) đang là xu thế tất yếu với các doanh nghiệp, đơn vị, tổ chức, các nền kinh tế và tất cả các quốc gia trên thế giới, trong đó báo chí, truyền thông cũng không là ngoại lệ. Vậy ở nước ta đâu là cơ sở cho việc CĐS nói chung và CĐS trong các cơ quan truyền thông (CQTT) nói riêng? Lợi ích của việc CĐS trong các CQTT là gì và các CQTT phải làm như thế nào để CĐS? Những thuận lợi và khó khăn?

Cơ sở của việc chuyển đổi số trong các CQTT ở Việt Nam

Cùng với xu thế tất yếu của các nước trên thế giới, nhất là các nước đang phát triển như nước ta, đều đang đứng trước cả thời cơ và thách thức: hoặc vượt lên hoặc tụt hậu, sẽ bị bỏ lại ngày càng xa nếu không kịp thời nắm bắt và triển khai CĐS. Chính vì thế, ngày 3-6-2020, Chính phủ đã ban hành Quyết định số 749/QĐ-TTg phê duyệt “Chương trình CĐS Quốc gia đến 2025, định hướng đến 2030” xác định CĐS là quá trình tất yếu của Việt Nam, tầm nhìn đến năm 2030 Việt Nam sẽ trở thành Quốc gia số, ổn định và thịnh vượng. CĐS đã luôn là đề tài nóng tại các hội nghị trên toàn thế giới trong nhiều năm qua và đặc biệt đại dịch Covid-19 cũng là “cú hích 100 năm cho CĐS” như cách nói của Bộ trưởng bộ TTTT Nguyễn Mạnh Hùng, tất cả các tổ chức, cá nhân, các Quốc gia phải ra sức ứng dụng công nghệ số trong các hoạt động để giảm thiểu các tác động xấu của đại dịch.

Trong lĩnh vực báo chí truyền thông Thủ tướng Chính Phủ đã có Quyết định số 362/QĐ-TTg về “Quy hoạch phát triển và quản lý báo chí toàn quốc đến 2025” thì các cơ quan báo chí sẽ phải tự chủ, Nhà nước chỉ đầu tư cho các cơ quan báo chí chủ lực và đặt hàng các kênh, chương trình thiết yếu phục vụ nhiệm vụ chính trị.

Ngày 6/4/2023, Thủ tướng Chính phủ đã phê duyệt Chiến lược CĐS báo chí đến năm 2025, định hướng đến năm 2030 với mục tiêu xây dựng các cơ quan báo chí theo hướng chuyên nghiệp, nhân văn, hiện đại; đảm bảo vai trò dẫn dắt, định hướng dư luận xã hội, giữ vững chủ quyền thông tin trên không gian mạng; làm tốt sứ mệnh thông tin tuyên truyền phục vụ sự nghiệp cách mạng của Đảng, sự nghiệp đổi mới của đất nước. Ngoài ra nghị quyết số 39-NQ/TW ngày 17/4/2015 của Bộ Chính trị về tinh giản biên chế và cơ cấu lại đội ngũ cán bộ, công chức, viên chức do đó áp lực về tự chủ tài chính, cắt giảm nhân lực và nhu cầu của công chúng trong kỷ nguyên số ngày càng cao cũng đang thúc đẩy các CQTT phải CĐS.

Chuyển đổi số là gì?

CĐS không có nghĩa là chỉ đầu tư một hệ thống thiết bị công nghệ, với các phần mềm chuyên dụng phục vụ một hoặc nhiều công việc cụ thể của cơ quan, đơn vị như: cung cấp dịch vụ, quản trị, ứng dụng tự động hóa một vài khâu trong công đoạn hoạt động của mình, như phần mềm kế toán, phần mềm thiết kế đồ họa, tính toán kết cấu xây dựng v.v..hoặc trong các đài phát thanh truyền hình dùng máy tính để biên tập âm thanh, video, hình ảnh thay vì phải biên tập cắt ghép trên băng từ như trước đây hoặc đưa nội dung âm thanh, hình ảnh, chữ viết lên trang Web. Đó mới chỉ là công đoạn số hóa, ứng dụng công nghệ thông tin hay tự động hóa một hoặc một số công đoạn trong một dây chuyền sản xuất, tuy nhiên đó là cơ sở cho việc CĐS.

CĐS (digital transformation) là quá trình chuyển đổi từ việc vận hành một mô hình truyền thống sang vận hành một mô hình số với việc ứng dụng công nghệ dữ liệu lớn (Big Data), điện toán đám mây (Cloud Computing), internet vạn vật (IoT), trí tuệ nhân tạo (AI)… phối hợp, bổ trợ cho nhau một cách nhịp nhàng để tạo ra một kết quả tối ưu nhất. Nó tạo ra sự đổi mới căn bản, toàn diện các hoạt động tác nghiệp và vận hành của CQTT, nó mang đến cho phóng viên, biên tập viên những tiện ích chưa từng có trong các mô hình truyền thông truyền thống. Vì vậy, CĐS không đơn giản chỉ là quá trình số hóa và nâng cấp mức độ ứng dụng công nghệ thông tin mà đây là một bước ngoặt, bước phát triển tạo nên sự đột phá to lớn trong các hoạt động báo chí để đáp ứng nhu cầu và đòi hỏi ngày càng cao của công dân số trong một chính phủ số,  xã hội số và nền kinh tế số.

Quá trình CĐS đòi hỏi các CQTT phải xây dựng được một hệ thống sản xuất và phân phối tin bài tập trung lấy tòa soạn hội tụ làm trung tâm, có sự thống nhất giữa các bộ phận: Báo in, phát thanh, truyền hình, báo điện tử đối với các CQTT có đủ 4 loại hình như Đài TNVN. Việc hội tụ thể hiện cả về kết cấu sắp xếp vị trí chỗ ngồi, đến phân cấp phân quyền lãnh đạo các đơn vị, cho đến thiết lập các nền tảng quản trị nội dung hội tụ.

Lợi ích của việc chuyển đổi số trong các cơ quan báo chí, truyền thông

Khi thực hiện việc CĐS sẽ tối ưu hóa các công đoạn sản xuất tin bài, từ đó tiết kiệm chi phí sản xuất, thông tin nhanh, nhạy hơn, hấp dẫn hơn và đặc biệt tòa soạn có thể biết được công chúng muốn nghe gì, xem gì để đáp ứng, từ đó sẽ thu hút công chúng, nâng cao uy tín vị thế của CQTT. Khi thực hiện việc CĐS chúng ta còn có điều kiện để phát triển sản phẩm nội dung số, truyền thông số, quảng cáo số, thương mại điện tử, bảo đảm an ninh mạng, chống nạn tin giả luôn thách thức từ MXH đối với báo chí chính thống trong việc cung cấp thông tin.

Ngoài ra nhờ CĐS, những CQTT có uy tín, vị thế còn có thể thu phí người nghe/xem với các chương trình theo yêu cầu và thu từ nhiều dịch vụ khác ngoài việc thu quảng cáo như hiện nay, từ đó làm tăng nguồn thu và khả năng tích lũy. Khi CQTT đã xây dựng được một hình ảnh, uy tín vị thế trong lòng công chúng, thì đương nhiên việc thực hiện nhiệm vụ chính trị, định hướng dư luận tạo niềm tin trong xã hội sẽ có hiệu quả hơn rất nhiều vì tính lan tỏa của CQTT, báo chí đó rất lớn.

Khi có nguồn thu tốt sẽ quay trở lại tái đầu tư, mở rộng, nâng cấp thiết bị, công nghệ và nâng cao được đời sống của người lao động, tiến tới việc tự chủ tài chính giảm dần sự phụ thuộc vào ngân sách nhà nước. Cũng vì thế mà người lao động ở mỗi lĩnh vực có cơ hội phát huy năng lực của mình để các chương trình ngày càng hấp dẫn hơn với tất cả các phân khúc công chúng, đưa thương hiệu của CQTT ngày càng cao hơn với đồng bào  ở mọi vùng miền trong cả nước, kiều bào ta ở nước ngoài và bạn bè quốc tế.

Nhờ việc CĐS mà các công cụ và phương tiện truyền thông hiện đại được kết nối với nhau, tạo nên sự bùng nổ của hàng loạt các ứng dụng thông tin - giải trí dưới dạng đa phương tiện trên OTT và mạng xã hội (MXH),  tạo ra những nhu cầu và thói quen mới trong cách tiếp nhận thông tin của công chúng, khác với công chúng trước đây họ chỉ được tiếp nhận thông tin một chiều, còn hiện nay họ có quyền lựa chọn những cái gì họ cần nghe/xem, ở bất cứ đâu, bất cứ lúc nào, có thể tương tác và lên sóng cùng với “nhà đài”.

Trên môi trường trực tuyến hiện nay, có hàng loạt những mâm cỗ thông tin đầy ắp hấp dẫn mời chào, công chúng chỉ có vài giây để quyết định lựa chọn món ăn nào cho mình, đây cũng là điều khó khăn với các nhà báo trong giai đoạn hiện nay. Trong dòng chảy cuồn cuộn của thông tin số, các sản phẩm báo chí muốn được công chúng đón nhận phải đa dạng và hấp dẫn, chứa đựng hàm lượng thông tin cao nhưng lại phải nhanh và đúng định hướng, đáp ứng nhiều phân khúc công chúng trong xã hội.

Muốn đạt được điều đó thì công nghệ và sự kết nối số đóng vai trò quyết định, trong đó công nghệ số hiện nay đã hoàn toàn đáp ứng được nhu cầu của các CQTT, như vậy CĐS chỉ còn là vấn đề nguồn vốn đầu tư cho mua sắm thiết bị công nghệ và đào tạo nguồn nhân lực có thể sử dụng tốt phương tiện tác nghiệp và năng lực báo chí đa phương tiện, tuy nhiên tôi vẫn muốn nhấn mạnh thêm rằng để việc CĐS được bắt đầu và thành công thì ngoài hai tiêu chí về nguồn vốn đầu tư cho hạ tầng công nghệ và đào tạo thì không thể thiếu tư duy về CĐS, đặc biệt là tư duy của người đứng đầu cơ quan, đơn vị.

Đài TNVN là cơ quan truyền thông chủ lực thuộc Chính phủ, có đủ 4 loại hình báo chí: Báo nói, báo hình, báo điện tử và báo in cũng đang trong quá trình thực hiện việc CĐS và xây dựng thành CQTT đa phương tiện với trung tâm là tòa soạn hội tụ. Với mảng truyền hình thì đã được số hóa hoàn toàn từ khâu sản xuất đến phát sóng số trên vệ tinh, trên Cable, phát sóng số mặt đất DVB-T2 và các ứng dụng khác trên nền tảng Internet. Riêng khâu truyền dẫn phát sóng phát thanh đã phát sóng trên đa nền tảng như phát sóng mặt đất, phát sóng trên các ứng dụng của Internet nhưng do điều kiện về kinh tế còn khó khăn, địa hình địa lý ở nhiều khu vực trong cả nước chia cắt phức tạp, mặt bằng dân trí chưa đồng đều nên việc phát sóng mặt đất vẫn chiếm vai trò chủ đạo, đặc biệt là với nhóm công chúng tham gia giao thông, đồng bào dân tộc ở vùng sâu, vùng xa, biên giới và hải đảo. Cũng vì thế mà hiện nay đài TNVN đang xây dựng những trạm phát sóng phát thanh công suất lớn hướng ra biển Đông để phục vụ số đông Ngư dân và các lực lượng chấp pháp trên biển và khẳng định chủ quyền biển đảo Việt Nam. Đây cũng là lợi thế của loại hình phát thanh so với các loại hình truyền thông khác như truyền hình, báo mạng, thiết bị di động v.v..Ngoài ra việc phát sóng mặt đất song song với phát sóng trên các nền tảng Internet luôn bổ trợ cho những hạn chế của nhau. Ví dụ trên nên tảng Internet thì cùng với nhiều ưu điểm vượt trội còn có cả những hạn chế như tin giả Fakenews, rủi ro an ninh truyền thông, nghẽn mạng xảy ra, kể cả sắp tới mạng 5G sẽ có với tốc độ gấp 10 lần tốc độ 4G nhưng khi đó nhu cầu của công chúng lại tăng lên, thay vì những chương trình HD hiện nay họ sẽ đòi hỏi xem 4K, 8K thì dung lượng cũng tăng theo gấp nhiều lần, như vậy việc nghẽn mạng vẫn không thể không xảy ra. Còn với Fakenew (tin giả) chỉ có thể xảy ra trên các nền tảng Internet, khi đó công chúng vẫn có phát sóng mặt đất để kiểm chứng độ trung thực của thông tin.

Cũng nhờ sự phát triển của khoa học công nghệ, Đài TNVN đã có được các bước tiến ứng dụng công nghệ thành công trong các cuộc cách mạng công nghệ như Phát thanh vi tính hóa, ứng dụng công nghệ truyền dẫn số, quản trị điều hành, số hóa Lưu trữ kho băng với gần 100 ngàn giờ âm thanh. Với thành công của công tác nghiên cứu khoa học, ứng dụng công nghệ vào thực tiễn đang từng bước được áp dụng rất hiệu quả trong các công đoạn quản lý, sản xuất, phát sóng, truyền thông. Nhiều kết quả tạo ra hướng mở mới có thể ứng dụng vào thực tế như Báo chí dữ liệu,  công nghệ trí tuệ nhân tạo (AI) để dựng lại giọng đọc của những nghệ sĩ đã đi vào huyền thoại một thời như NSƯT Tuyết Mai, Kim Cúc, Việt Hùng, Trịnh Thị Ngọ, Hà Phương v.v...để đọc tự động các chương trình “đọc chuyên đêm khuya”, “ đọc chuyện dài kỳ”, đọc các bản tin v.v.. vừa dựng lại được ký ức của một thời với các thế hệ công chúng, vừa giảm bớt được biên chế trong lúc đang phải tinh giản như hiện nay.

Các cơ quan truyền thông phải làm gì để CĐS

Nhận thức được lợi ích và tầm quan trọng của việc CĐS CĐS nhưng nhiều CQTT không biết bắt đầu từ đâu?

Điều đầu tiên CĐS CĐS đòi hỏi sự đổi mới trong cơ cấu tổ chức, quy trình hoạt động của các CQTT. Cần có chiến lược CĐS của nền báo chí ở tầm vĩ mô trong cả nước, sau đó đến từng cơ quan báo chí. Theo mô hình truyền thông hiện đại ngày nay, các CQTT cần xây dựng mô hình tòa soạn hội tụ và CQTT đa phương tiện, lấy tòa soạn hội tụ làm trung tâm, tạo sự thống nhất giữa các bộ phận báo in, phát thanh, truyền hình và báo điện tử. Sản xuất nội dung báo chí chất lượng cao, ứng dụng công nghệ Big Data, IoT, AI để tạo ra các trải nghiệm hấp dẫn cho công chúng... Báo chí tận dụng kết quả của quá trình SH số hóa, ứng dụng công nghệ thông tin để có những sản phẩm báo chí chất lượng, với độ tin cậy cao, tạo những tiện ích tốt nhất cho độc giả trong tiếp cận, sử dụng thông tin, lan tỏa và chiếm thế thượng phong trên không gian thực và không gian mạng, trở thành dòng thông tin chủ lưu quan trọng trong đời sống xã hội. Để làm được các yêu cầu nói trên cần có chiến lược đào tạo nguồn nhân lực báo chí đáp ứng yêu cầu thực tiễn trong bối cảnh CĐS CĐS hiện nay. Dù thiết bị công nghệ hiện đại đến bao nhiêu, nhưng để thực hiện được vai trò của báo chí trước các vấn đề cấp bách của xã hội thì yếu tố quyết định vẫn chính là con người.

Về mô hình CĐS cho một CQTT thì có rất nhiều trên thế giới, nhưng do điều kiện địa lý, kinh tế, xã hội, thể chế chính trị, nhu cầu và thói quen của công chúng ở mỗi nước rất khác nhau nên chúng ta không thể bê nguyên một mô hình nào về áp dụng ở nước ta. Chính vì vậỵ bộ TTTT đã xây dựng một chương trình hỗ trợ CĐS CĐS cho các cơ quan báo chí, gồm có 3 nền tảng:

Một là, nền tảng quản lý tòa soạn điện tử. Nền tảng này cho phép xây dựng tòa soạn hội tụ công nghệ hiện đại, đưa toàn bộ nghiệp vụ báo chí lên môi trường số, bao gồm các hoạt động quản lý quy trình xuất bản, quản trị nội bộ của tòa soạn, hoạt động tương tác 2 chiều với bạn đọc, đo lường số lượng người đọc, ứng dụng công nghệ, trình bày nội dung và sẵn sàng cho mô hình thu phí của báo điện tử trong một tương lai gần.

Hai là, nền tảng phân tích thông tin, dư luận trên mạng xã hội. Nền tảng này sẽ giúp các cơ quan báo chí nắm bắt kịp thời thông tin, dư luận xã hội, nhờ đó nhận biết được nhu cầu thông tin của công chúng, từ đó có tin bài đáp ứng đúng mong muốn của người đọc, đúng thời điểm người đọc cần.

Ba là, nền tảng hỗ trợ phòng chống tấn công và ứng cứu khẩn cấp cho hệ thống thông tin của các CQTT, nền tảng này nhằm tạo lá chắn, bảo vệ hoạt động trên môi trường số cho CQTT. Bộ TTTT sẽ hỗ trợ các cơ quan báo chí giám sát từ xa, cảnh báo sớm các nguy cơ mất an toàn thông tin cho các hệ thống.

Những thuận lợi và khó khăn khi thực hiện chuyển đổi số trong các CQTT Việt Nam

Bên cạnh những thuận lợi cho việc CĐS CĐS với các CQTT ở Việt Nam như: Cơ chế chính sách khuyến khích, hạ tầng viễn thông tốt, được thừa hưởng công nghệ hiện đại và kinh nghiệm CĐS CĐS của các hãng truyền thông lớn trên trên thế giới, tỉ lệ công chúng sử dụng thiết bị thông minh cao thì báo chí còn phải đối mặt với một loạt những khó khăn như: Nạn FakeNews (tin giả) tràn lan, dễ làm mất uy tín, ảnh hưởng đến thương hiệu của một CQTT; Thường xuyên phải đối mặt với tấn công mạng dưới nhiều hình thức như DDos, Fishing, tấn công có chủ đích với số lượng ngày càng nhiều hơn, với những thủ đoạn tinh vi hơn; Thị phần công chúng bị cạnh tranh, miếng bánh nguồn thu quảng cáo bị chia sẻ nhiều với MXH. Ngoài ra, sự phát triển nhanh chóng, đa chiều, phức tạp, khó dự báo trong đời sống kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội ở trong nước và quốc tế v.v..đòi hỏi các nhà báo cần có “tiếng nói” kịp thời, trung thực, tỉnh táo trong một trường thông tin thực, ảo lẫn lộn…Do đó đòi hỏi các nhà báo phải có đủ năng lực chuyên môn về đa phương tiện và bản lĩnh chính trị thật vững vàng thì mới đáp ứng được nhu cầu trong môi trường hiện nay.

Một khó khăn tiếp theo nữa là NSNN ngân sách nhà nước dành cho các CQTT giảm dần, để tăng nguồn thu trong môi trường truyền thông mới đang cạnh tranh khốc mạnh mẽ như hiện nay là những khó khăn rất lớn với tất cả các CQTT ở Việt Nam. Tuy nhiên việc CĐS CĐS sẽ mang lại rất nhiều lợi ích trong đó có cả việc tăng nguồn thu cho các CQTT nhưng khi CQTT này CĐS thì các CQTT khác họ cũng CĐS do đó để tăng nguồn thu thì việc CĐS CĐS mới chỉ là “điều kiện cần”, còn “điều kiện đủ” phải có một cơ chế quản lý minh bạch, cạnh tranh lành mạnh, có cơ chế tự đào thải, tạo môi trường làm việc tốt, thu hút được lao động chất lượng cao, cùng nhau nâng cao uy tín và vị thế của CQTT trong lòng công chúng trong cả nước, kiều bào ta ở nước ngoài và bạn bè quốc tế. Nếu làm được như vậy thì không những các CQTT sẽ hoàn thành tốt nhiệm vụ Đảng, Nhà nước giao mà vẫn có một nguồn thu tốt. Qui luật “cá lớn nuốt cá bé” trước đây không còn hoàn toàn đúng trong môi trường truyền thông số hiện nay nữa, mà hiện nay ai nhanh người đó sẽ thắng, có thể các Startup sẽ thắng cả một CQTT lớn nếu CQTT đó không biết tận dụng cơ hội, CĐS CĐS là tất yếu nhưng phải đúng thời điểm và có một hướng đi đúng, phù hợp với xu thế hiện nay và phù hợp với khả năng của mình.

Việc cạnh tranh giữa các loại hình truyền thông với nhau, giữa các CQTT Cơ quan truyền thông với nhau, với sức ép cạnh tranh với các mạng xã hội trong thời gian tới sẽ diễn ra quyết liệt hơn, có những CQTT sẽ đạt tới đỉnh cao của nó nhưng cũng có những CQTT không tiếp tục đứng vững được trên môi trường báo chí hiện nay, đó cũng là qui luật chung của thị trường.

Do đó, muốn tồn tại và phát triển thì bắt buộc các CQTT phải có một hướng đi đúng, đúng thời điểm, đúng lộ trình và lựa chọn phương thức CĐS, CĐS phù hợp với điều kiện và khả năng của chính mình. Riêng với đài TNVN thì ngoài các chương trình thông tin giải trí, còn các chương trình phục vụ nhiệm vụ chính trị với đặc thù riêng của nó, còn phục vụ số lượng lớn công chúng là đồng bào vùng sâu, vùng xa, biên giới hải đảo, đây là những khu vực còn rất nhiều khó khăn về điều kiện kinh tế, địa lý, mặt bằng dân trí, thiếu vắng những thông tin chính thống,  cũng chính vì thế mà những khu vực này thường xuyên bị các đối tượng thù địch lợi dụng tuyên truyền, xuyên tạc nói xấu Lãnh đạo Đảng, Nhà nước và chế độ ta nên vẫn phải cần được sự bao cấp từ NSNN ngân sách nhà nước.