Được đánh giá là một trong những tổ chức khu vực thành công nhất thế giới, ASEAN có thể tự hào về nỗ lực thúc đẩy hòa bình cho 10 quốc gia thành viên để tập trung vào phát triển kinh tế. Khi câu chuyện kinh tế của ASEAN đang là điểm sáng toàn cầu, câu hỏi về mức độ hội nhập cũng như khả năng ứng phó với các thách thức của ASEAN trong bối cảnh môi trường kinh tế toàn cầu đang thay đổi là điều được đặc biệt quan tâm, trong bối cảnh tổ chức khu vực đang trong giai đoạn quan trọng, hình thành và xây dựng Tầm nhìn cộng đồng ASEAN đến năm 2045.

Kể từ khi thành lập vào ngày 8/8/1967, nhờ những nỗ lực không ngừng nghỉ của các nước, quá trình hội nhập kinh tế ASEAN đã được đẩy nhanh thông qua nhiều sáng kiến ​​và khuôn khổ được thiết kế để tăng cường kết nối kinh tế, thương mại và đầu tư giữa các quốc gia thành viên. Kế hoạch Cộng đồng Kinh tế ASEAN 2025, là sự tiếp nối và toàn diện hơn, nhằm tăng cường hội nhập kinh tế ASEAN, đặc biệt nhấn mạnh vào việc tạo ra một khu vực kinh tế thống nhất và gắn kết, thúc đẩy khả năng cạnh tranh, đổi mới và phát triển của một ASEAN kiên cường, toàn diện và hướng đến con người.

Với một triển vọng kinh tế sáng và đầy hứa hẹn của khu vực, các chuyên gia nhận định ASEAN vẫn phải đối mặt với ít nhất năm thách thức lớn cần được quan tâm trong bối cảnh môi trường toàn cầu thay đổi hiện nay.

Thứ nhất là sự chênh lệch kinh tế giữa các quốc gia thành viên,có thể cản trở các nỗ lực hội nhập. Thách thức này chỉ có thể được giải quyết hiệu quả nếu ASEAN thành công trong việc thúc đẩy tăng trưởng chất lượng, nơi không có quốc gia thành viên hoặc bộ phận nào của xã hội bị bỏ lại phía sau.

Thách thức thứ hai là phối hợp và hài hòa hóa chính sách. Xu hướng toàn cầu gần đây hướng tới việc thực hiện các chính sách phục hồi kinh tế quốc gia,  khuyến khích các nước ASEAN đưa ra những quy định mới, có thể không phù hợp với các cam kết khu vực. Sự khác biệt về tiêu chuẩn quản lý và thông lệ kinh doanh đã được chứng minh là những thách thức đối với việc thúc đẩy hội nhập kinh tế khu vực.

Điều này có thể giải thích tại sao thương mại nội khối ASEAN chỉ chiếm khoảng 25% tổng thương mại của ASEAN với thế giới. Để điều hướng quá trình hội nhập kinh tế trong bối cảnh căng thẳng địa chính trị và địa kinh tế hiện nay, ASEAN cần áp dụng một chiến lược đa diện, nhấn mạnh vào khả năng phục hồi, đa dạng hóa, hợp tác và điều chỉnh chiến lược. Một số cách tiếp cận chính phải được theo đuổi để đảm bảo rằng ASEAN vẫn đoàn kết, phù hợp và phục hồi giữa nhiều thách thức hiện tại và tương lai.

Để đạt được mục tiêu này, ASEAN cần tăng cường thương mại và đầu tư nội khối ASEAN bằng cách liên tục cải thiện chuỗi cung ứng hiện có trong ASEAN, giảm sự phụ thuộc vào các thị trường bên ngoài, bằng cách đơn giản hóa các thủ tục hải quan và giảm các rào cản phi thuế quan để thúc đẩy thương mại nội khối ASEAN. Việc triển khai hiệu quả Cơ chế một cửa ASEAN và hài hòa các tiêu chuẩn có thể là những bước quan trọng theo hướng này. Việc thực hiện Hiệp định RCEP có thể khuyến khích ASEAN tăng cường phối hợp và hài hòa hóa chính sách nếu ASEAN muốn đạt được lợi ích tương xứng từ RCEP, chứ không chỉ dành cho các đối tác ngoài ASEAN.

Thách thức thứ 3 là đa dạng hóa và tối đa hóa các quan hệ đối tác kinh tế dựa trên các chiến lược rõ ràng để đạt được khả năng phục hồi chuỗi cung ứng rộng rãi. Điều này có thể được thực hiện bằng cách đa dạng hóa các nguồn đầu vào quan trọng và tăng cường năng lực sản xuất tại địa phương để giảm tác động của sự gián đoạn toàn cầu. Đảm bảo thực hiện hiệu quả Hiệp định RCEP, bao gồm cả việc mở rộng thành viên, là một cách tiếp cận.

Là một trong những FTA lớn nhất thế giới, RCEP mang đến cho 15 quốc gia thành viên cơ hội hình thành các chuỗi cung ứng khu vực có khả năng phục hồi, với ASEAN là "trung tâm". ASEAN cũng nên tiếp tục khám phá và đi sâu phát triển thương mại với các nền kinh tế lớn khác, bao gồm Liên minh châu Âu, Mỹ và các thị trường mới nổi khác. Đa dạng hóa quan hệ đối tác thương mại có thể làm giảm tình trạng dễ bị tổn thương của ASEAN trước sự gián đoạn tại bất kỳ thị trường lớn nào. Tham gia tích cực vào các diễn đàn thương mại đa phương như WTO cũng có thể giúp ASEAN góp phần củng cố hệ thống thương mại toàn cầu dựa trên luật lệ và giảm thiểu tác động của chủ nghĩa bảo hộ.

Thứ tư, ASEAN cần đẩy nhanh việc thực hiện Khung hội nhập số ASEAN để thúc đẩy thương mại số, thương mại điện tử và đổi mới sáng tạo. Điều này bao gồm đầu tư vào cơ sở hạ tầng số và thúc đẩy hiểu biết giữa các quốc gia thành viên. Ngoài ra, các sáng kiến ​​như Mạng lưới thành phố thông minh ASEAN cần được đẩy nhanh để tạo ra các khu vực đô thị bền vững và thúc đẩy đổi mới công nghệ, "định vị" ASEAN là trung tâm tăng trưởng. Song song với điều này, ASEAN cũng nên tập trung vào phát triển bền vững và tăng trưởng xanh, có thể củng cố khả năng phục hồi lâu dài của khu vực. ASEAN có thể tận dụng các sáng kiến ​​như Tiêu chuẩn Trái phiếu Xanh ASEAN để thu hút đầu tư vào các dự án phát triển bền vững.

Thách thức thứ 5 và cũng là thách thức cuối cùng là duy trì cách tiếp cận cân bằng trong quan hệ với các cường quốc như Trung Quốc, Mỹ và Liên minh Châu Âu. Các nỗ lực ngoại giao chung để ngăn ASEAN bị lôi kéo vào một phe địa chính trị sẽ giúp duy trì sự liên quan chiến lược của ASEAN trong khu vực và thế giới. Điều này liên quan đến việc ra quyết định tập thể để ủng hộ các lập trường chung trong các cuộc đàm phán quốc tế.

Khi ASEAN đang xây dựng tầm nhìn cộng đồng hướng đến 2045, khả năng thúc đẩy chương trình nghị sự hội nhập kinh tế của ASEAN trong bối cảnh căng thẳng toàn cầu sẽ phụ thuộc lớn vào năng lực tăng cường quan hệ nội khối, đa dạng hóa quan hệ đối tác, thực hiện chuyển đổi số, xây dựng khả năng phục hồi kinh tế khu vực, phối hợp và hài hòa hóa các chính sách ở cả cấp quốc gia và khu vực và tiến hành ngoại giao chủ động. Tất cả những điều này đòi hỏi sự lãnh đạo mạnh mẽ và đoàn kết trong ASEAN để tạo đà vững chắc cho giai đoạn bước ngoặt này.